Мазмұны
Кіріспе
2024 жыл мүгедектігі бар адамдардың (МбА) ақпаратқа қол жеткізу құқығын ілгерілету саласында маңызды жыл болды. Өткен жылы заңнамалық деңгейде де, тәжірибелік жазықтықта да маңызды қадамдар жасалған болатын. Сонымен қатар, мемлекеттің, жекеше бизнестің және қоғамның назарын талап ететін сын-қатерлер өзекті болып қала береді. Бұл материалда өткен жылдағы басты өзгерістерге шолу, сонымен қатар алдағы жылы шешуді қажет ететін проблемалық мәселелерге шолу ұсынылған.
Нормативтік-құқықтық өзгерістер
2024 жылғы ең маңызды оқиғалардың бірі - зағип және көру қабілеті нашар немесе қабылдау қабілеті шектеулі адамдарға жарияланған туындыларға баспа ақпаратына қолжетімділігін жеңілдету туралы Марракеш келісімін ратификациялау процесін алға жылжыту. 2025 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша шартты ратификациялау туралы заң жобасы Сенатта қаралды. Оған қол қою және күшіне енуі алдағы апталарда күтілуде. Бұл қадам зағип және нашар көретін азаматтардың құқықтарын сақтауға маңызды үлес болады. МбА-нің кітаптарға және басқа да жарияланған туындыларға қол жеткізу құқығын жүзеге асыру олардың қоғамдық-саяси және мәдени өмірге ықпалдастығына ықпал етеді.
Сонымен қатар, 13 қаңтарда ақпаратқа қолжетімділігі, қоғамдық қатысу, мемлекеттік наградалар және МбА үшін ақпаратқа қолжетімділігі туралы бөлек бапты қамтитын артық заңнамалық регламенттеуді алып тастау мәселелері жөніндегі заңға қол қойылды. Ол "ҚР-да МбА-ні әлеуметтік қорғау туралы" Заңның жойылуымен күшін жоғалтқан осындай нормалар мен ережелерді қолданыстағы құқыққа қайтарады. Осы заңның қабылдануы заңнамада қалыптасқан олқылықтың орнын толтырады және бұрын қолданыста болған нормаларды қалпына келтіреді.
Біз аудиодескрипция, субтитрлеу және өзге де технологиялар бойынша сарапшылармен бірлесе отырып, әзірлеушіге қолданыстағы нормаларды кеңейтуге және кинода, мәдени мекемелерде, сондай-ақ телевизияда және әртүрлі цифрлық платформаларда аудиокөрінбелі контенттің қолжетімділігін жақсарту үшін құқықтық негіз құруға заң жобасын әзірлеу кезеңінде мүмкіндік беретін ұсыныстар ұсындық. Алайда олар қолдау таппады. Біздің ұсыныстарымыз, өкінішке орай, іске аспай қалды. МбА-нің қоғамдық өмірге толыққанды қатысуы үшін осы ұсыныстарды жүзеге асырудың маңыздылығы талассыз. Біз оларды уәкілетті органдардың жұмысына ендіру және басқа заң жобалары шеңберінде қабылдау қажеттілігін қорғауды жалғастырамыз.
2024 жылы "Мемлекеттiк органдардың интернет-ресурстарын ақпараттық толықтыру қағидаларына және оларға қойылатын талаптарға" өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша жұмыс жалғастырылды. Цифрлық даму министрінің Қағиданың жаңа редакциясын бекіту туралы бұйрығы соңғы сатыда тұр. Ол алдыңғы нұсқаны едәуір кеңейтіп, оны мемлекеттік сайттармен өзара әрекеттесу кезінде пайдаланушылардың қолжетімділігі мен мүмкіндіктерін жақсартуға бағытталған маңызды тармақтармен толықтырады. Дегенмен, қағидаларға 2023 жылы жаңартылған веб-қолжетімділік саласындағы ұлттық стандарттың барлық талаптары кірген жоқ. Сондай-ақ, бұйрық талаптарын орындамағаны үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігін белгілеу туралы Қағидалардың біз ұсынған жаңа тарауына қолдау көрсетілмеді. Осылайша, жаңа редакция ымыралы болып шыққанын және оны қолданудың тиімділігі әлі бағаланбағанын атап өткен жөн. Құжатты бекіту 2025 жылы күтілуде.
Ақпаратқа қол жеткізу құқығын тәжірибелік іске асыру
Белгілі бір оң өзгерістер тәжірибелік жазықтықта, атап айтқанда мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарының бірыңғай платформасында электрондық-цифрлық ақпаратқа қол жеткізуде де белгілі оң өзгерістер белгіленді. www.gov.kz сайты МбА-ға бейімделуде айтарлықтай жетістіктерді көрсетуде. Алайда, прогресс біркелкі емес. Осылайша, файл түрінде ұсынылатын электрондық құжаттар қолжетімділік мәніне тексерілмейді және оның базалық талаптарына сәйкес келмейді. Сонымен қатар, өткен жылы олардың функционалдығы ақпаратты ұсынумен ғана шектелмейтін, мемлекеттік қызметтер көрсетуді және өзге де транзакцияларды көздейтін порталдардың қолжетімділігінде жақсартулар болған жоқ. Электрондық үкімет (egov.kz) және әлеуметтік қызметтер (aleumet.egov.kz) порталдарын бейімдеу бойынша жұмыс басымдықты талап етеді. МбА, ҚР басқа азаматтары сияқты, мемлекеттік қызметтерге онлайн режимінде тең қол жетімділікке ие болу маңызды. Әлеуметтік және көлік инфрақұрылымы объектілерінің басым көпшілігі қолжетімсіз болып қалатынын ескере отырып, электрондық үкіметтің инфрақұрылымын бейімдеу соғұрлым маңызды бола түседі.
Өткен жылда коммерциялық сектордағы жағдай іс жүзінде өзгеріссіз қалды. Ол мемлекеттік платформалар атап өткен кішігірім жақсартуларды атап өтуге мүмкіндік бермейді. Бизнес, өкінішке орай, МбА қауымдастығының сұраныстарына енжар. Электрондық коммерция, мобильді банкинг, көлік, азық-түлік жеткізу агрегаторлары, дайын тамақ, дәрі-дәрмек және т.б. салаларда цифрлық өнімдер қолжетімсіз болып қалуда. Мемлекет, жоғарыда атап өткендей, мемлекеттік сектордағы ақпаратқа қолжетімділікті реттеудің нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру бойынша белгілі бір шараларды қабылдады. Жеке секторды МбА үшін қолжетімді өнімдер, контент және қызметтер жасауға ынталандыру мақсатында заңнамалық талаптар мен ынталандыру тетіктерін кезең-кезеңімен енгізу келесі логикалық қадам болуға тиіс. Бұл шаралар, соның ішінде БҰҰ Мүгедектердің құқықтары туралы конвенциясының 9-бабы шеңберінде Қазақстан қабылдаған міндеттемелерді іске асыру үшін қажет.
Ақпаратқа мемлекеттік тілде қол жеткізу
Мемлекеттік тілдегі ақпаратқа қол жеткізу мәселесі ерекше назар аударуға лайық. Өткен жылдың маңызды жетістігінің бірі Apple компаниясының VoiceOver экрандық оқу бағдарламасында қазақ тіліне арналған сөйлеу синтезаторын енгізуі болды. Бұл технология зағип пайдаланушыларға мәтінді сөйлеуге түрлендіру арқылы iOS, iPadOS, MacOS негізіндегі құрылғылармен өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді.
«Тіл Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Android және Windows үшін осындай өнімді жасауға әрекет жасады. Алайда, әзірлеудің толыққанды кәсіби жұмыс туралы айтпастан, оны оқу және теру сияқты қарапайым тапсырмалар үшін қолдануға мүмкіндік бермейтін айтарлықтай кемшіліктерге ие, бұл өз кезегінде пайдаланушылар қауымдастығында негізделген шағымдар тудырды. Мәселе әзірлеушінің Windows операциялық жүйесіндегі экрандық оқу бағдарламаларының біріне ғана қазақ тіліндегі сөйлеу синтезаторын енгізу туралы шешімімен қиындады. Қазақстандықтар, бүкіл әлемдегі зағиптар сияқты, әрқайсысының қамту үлесі пайдаланушылардың шамамен 40% құрайтын экрандық оқудың ең танымал екі бағдарламасын қолданатындықтан, "Тіл Қазына" шешімі өте даулы. Ол кейіннен өнім әзірленіп жатқан аудиторияның жартысын мемлекеттік тілдегі ақпаратқа қол жеткізусіз қалдыруы мүмкін.
Қорытынды
Қазіргі әлемде адамның қызмет істеуі үшін цифрлық технологияның рөлін асыра бағалау мүмкін емес. Зағип және нашар көретін азаматтар үшін олар оқытудың, әлеуметтік бейімделудің және кәсіби оңалтудың негізгі құралы бола отырып, маңыздылығы кем емес рөл атқарады. Қазіргі заманғы ақпарат көздеріне, соның ішінде цифрлық ақпарат көздеріне қол жеткізе алмай, адам ақпараттық қоғамның барлық мүмкіндіктерінен айырылады және шетінде қалу қаупіне ұшырайды.
2024 жылы Қазақстан МбА ақпаратқа қол жеткізу құқығын қамтамасыз ету бағытында маңызды қадамдар жасады. Марракеш келісімін ілгерілету және нормативтік-құқықтық базаны жаңарту мемлекеттің мүгедектігі бар азаматтардың құқықтарына бейілділігін көрсетеді. Алайда, тәжірибелік іске асыруда, әсіресе мемлекеттік және коммерциялық цифрлық платформалардың қол жетімділігін қамтамасыз етуде көптеген шешілмеген мәселелер қалуда. Алдағы жылы мемлекет тек заңдарда ғана емес, іс жүзінде барлық азаматтар үшін тең құқықтарды қамтамасыз ету үшін осы бағыттағы жұмысты жалғастыруы қажет.
