Әскери соттан түскен цензура ма?

2021 жылғы 5 қазанда Қазақстан Республикасы Әскери сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы «Мемлекеттік қорғаныс тапсырыс ісі» деп аталатын қылмыстық сот ісін жүргізудің қыр-сыры туралы жазған журналист Татьяна Ковалеваға қатысты жеке қаулы шығарды. Алқаның пікірінше, журналист өзінің интернет-ресурстарда жарияланған материалдарымен тараптардың бірінің, бұл жағдайда айыпталушы тараптардың ұстанымының дұрыстығы туралы қоғамдық пікір қалыптастырды.

Алқа өзінің жеке қаулысында «Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі Ақпарат комитетінің төрағасын Т. Ковалеваның кәсіби қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын, бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің қағидаттарын өрескел және бірнеше рет бұзғанына назар аударуды» сұрайды.

Бір таңқаларлық жайт — елде шыныменде бар және біз көріп отырғанымыздай, соттар ҚР Жоғарғы Сотының 1998 жылғы 14 мамырдағы № 1 Нормативтік «Қазақстан Республикасында сот билігі туралы заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы» атты қаулысын сәтті қолдануда. Осы қаулының 8-тармағы, бір жағынан, жариялылық қағидатын негізге ала отырып, журналистердің сот процестеріне қатысу құқықтарын бекітеді және екінші жағынан «сот процесінің нәтижелерін алдын ала шешу» деп аталатын жауапкершілік көздейді.

Қаулыға сәйкес сот процесінің нәтижелерін алдын-ала шешу дегеніміз: «...тікелей немесе жанама түрде сот процесі тараптарының бірінің ұстанымының дұрыстығы туралы және алдағы сот шешімінің заңдылығы мен әділдігі туралы қоғамдық пікір қалыптастыруға бағытталған бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалары...».

Қосымша ретінде «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 25-бабының 1-тармағы бұқаралық ақпарат құралдарының сотқа ықпал еткені үшін жауапкершілікті белгілейді.

Бұл ретте БАҚ тарапынан сот процесінің нәтижелерін алдын ала шешу арқылы сотқа ықпал ету дәрежесін сот нақты жазылған процестік рәсім болмаған кезде дербес белгілейді. Сот мәні бойынша қандай да бір сот актісінің нәтижелерін «алдын ала шешу» туралы өз пікірін тиісінше уәждеу міндетінен босатылған. Осылайша, сот журналистикасының қызметі осындай құқық қолдану тәжірибесіне сүйене отырып, БАҚ үшін «нағыз шындыққа» айналады.

Алайда, сот ісін жүргізудің жариялылығының қағидаты азаматтың конституциялық құқығы (ҚР Конституциясының 14-бабы) және адамның ажырамас құқығы (Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабы) ретінде әділ сот талқылауының негізгі элементі болып табылатынын ұмытпаған жөн.

Сонымен қатар, БАҚ-тың, атап айтқанда, сот журналистикасының жұмысы сот органдарының қызметі туралы қоғамдық қызығушылық тудыратын, ақпарат көзі болып табылады.

Нәтижесінде, сот журналистерінің конституциялық және іс жүргізу нормалары мен халықаралық құқық тұрғысынан өте «сенімсіз» негіздер бойынша жұмысын шектеу, судьялар корпусының беделіне де, сот төрелігінің сапасына да жақсы әсер етпейді.

Сот процестерінің басым көпшілігі әлі де онлайн режимінде өтіп жатқанын ескерсек, бұл тақырып өзекті болып табылады, бұл тараптар өкілдерінің барлық процессуалдық құқықтарын пайдалану тұрғысынан сот төрелігіне қолжетімділікті елеулі шектеу болып келеді. Сонымен қатар, желілік процестермен бірге жүретін коммуникация сапасы қатысушылар тарапынан елеулі сын тудырады.

Ұсынымдар

Осы бапта сипатталған жағдайды негізге ала отырып, ҚР Жоғарғы Сотына 1998 жылғы 14 мамырдағы № 1 нормативтік қаулының 8-тармағын осылайша толықтыруды ұсынамыз:

теориялық тұрғыдан БАҚ сот органдарына ықпал етуі мүмкін істердің санаттарын көрсету;
«сотқа ықпал ету» ұғымын нақты тұжырымдау және ұқсас «ықпал ету» дәрежесін көрсету;
БАҚ-тың қандай да бір материалын сот ісін жүргізудің негізгі қағидаттарына сүйене отырып, «ықпал ету» тұрғысынан қараудың процестік рәсімін көздеу.