Мазмұны
Кіріспе
Шамамен жүз жыл бұрын аустриялық психоаналитик және невропатолог Зигмунд Фрейд «Өркениет және оның қанағаттанбаушылығы» талдауында технология біздің прогреске ғана емес, сонымен бірге біздің «азап шегуімізге» де жауапты екенін еске салды.
Қазақстандағы әйелдердің онлайн және офлайн кеңістіктегі қауіпсіздігі тек зерттеушілер, саясаткерлер мен белсенділер арасында ғана емес, заңгерлер арасында да әрқашан дабыл қағатын. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық бүкіл әлемде әлі күнге дейін сақталып келеді, табысына, класына, нәсіліне және этникалық тегіне қарамастан барлық аймақтарда, елдерде және мәдениеттерде орын алады. Бұл дамуға кедергі келтіріп, әйелдер мен қыздардың адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын пайдалануына жол бермейді.
1993 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою туралы декларацияны (Declaration on the Elimination of Violence against Women) [1] қабылдады. Декларация әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты келесідей анықтайды
«қоғамдық немесе жеке өмірде жынысы негізінде жасалған, әйелге физикалық, жыныстық немесе психологиялық залал немесе азап келтіретін немесе келтіруі мүмкін кез келген зорлықзомбылық әрекеті, сондай-ақ осындай әрекеттің жасалу қатері, бас бостандығынан мәжбүрлеп немесе ерікті түрде айыру».
Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) қолданумен байланысты шығындар мен пайданың маңызды аспектілері ерлер мен әйелдер үшін әр түрлі болатыны даусыз.
Әйелдерге қарсы кибер зорлық-зомбылық: шұғыл шешуді қажет ететін мәселе
Әйелдер де, ер адамдар да қарсы кибер зорлық-зомбылықтың құрбаны болуы мүмкін. Алайда, мәліметтер көрсеткендей, әйелдер мен қыздар кибер зорлық-зомбылықтың нысанасына айналып қана қоймайды, сонымен қатар физикалық, жыныстық, психологиялық немесе экономикалық зиян мен азапқа әкелетін ауыр зардаптарға ұшырауы мүмкін. Кибер зорлық-зомбылық әрқашан физикалық зиянға тікелей әкелмейді, бұл дәстүрлі түрде зорлық-зомбылықтың ең «көрінетін» және «даусыз» түрі болып саналады. Нәтижесінде кибершабуылдар көбінесе әйелдерге болымсыз зиян келтіретін кішігірім виртуалды құбылыстар ретінде қарастырылады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) зерттеулері көрсеткендей, әрбір үшінші әйел өз өмірінде қандай да бір зорлық-зомбылыққа ұшыраған және интернетке қосылудың салыстырмалы түрде жаңа және өсіп келе жатқан құбылысына қарамастан, әрбір оныншы әйел 15 жасынан бастап кибершабуылдың қандай да бір түріне ұшыраған деп есептеледі.
Интернетке қол жеткізу тез арада экономикалық әл-ауқаттың қажеттілігіне айналуда және барған сайын адамның негізгі құқықтарының бірі ретінде қарастырылуда; осы себепті бұл цифрлық қоғамдық кеңістіктің барлығына, соның ішінде әйелдер мен қыздарға қауіпсіз және кеңейтетін орын болуын қамтамасыз ету өте маңызды (Van der Wilk, A. (2018), Cyber Violence and Hate Speech Online against Women [2], European Parliament, Policy Department for Citizens’ Rights and Constitutional Affairs, Brussels).
Интернеттегі зорлық-зомбылық тәжірибесі гендерлік және нәсілдік бағытқа ие және ерлер үстемдігі логикасы арқылы үстемшілікті бекітуге бағытталған. Интернеттегі теріс падаланушылықты оңшыл, радикалданған діни топтар және мизогендік чаттар сияқты экстремистік топтар жиі қолданады. Бұрын феминизм толқындары олар іздеген мазмұн бойынша бөлінген. Феминизмнің бірінші толқын саяси теңдікке, феминизмнің екінші толқын жыныстық класс сынына, ал феминизмінің үшінші толқыны нәсілдің, класстың және жыныстың қиылысуына баса назар аударды. Керісінше, феминизмнің төртінші толқыны интернеттегі медиа арқылы осы әртүрлі мазмұнның жаһандық және жылдам тұтануын білдіреді.
Киберқылмыстың көптеген түрлері бар, олардың көпшілігін киберқудалау сияқты физикалық әлемде жасалған зорлық-зомбылықтың онлайн кеңейтілген түрі деп санауға болады. Алайда, киберсфера келісімсіз интимдік бейнелер арқылы бопсалау немесе доксинг сияқты зорлық-зомбылықтың әртүрлі және ерекше түрлеріне әкеледі және физикалық әлемде жасалған зорлық-зомбылықпен салыстырғанда зиянның ауқымын арттыруы мүмкін.
Киберқылмыс дәстүрлі қылмыс ретінде көбінесе қылмыстық үшбұрышымен сипатталады, онда киберқылмыс жасау үшін үш фактор болуы керек: жәбірленуші, себеп және мүмкіндік.
Жәбірленуші — шабуылдың мақсаты, себеп — қылмыскерді шабуыл жасауға итермелейтін аспект, ал мүмкіндік — қылмыс жасау мүмкіндігі.
Бүгінгі күні онлайн-шабуылдар неғұрлым жетілдірілген және шабуылдаушының уәжіне байланысты нақты құрбандарға бағытталған [3], мысалы, қаржылық пайда, тыңшылық, мәжбүрлеу немесе кек алу; оппортунистік мақсатсыз шабуылдар да өте кең таралған.
Дағдарыс кезінде әйелдерге қарсы киберқылмыстар күшеюі мүмкін. Қолда бар деректер, атап айтқанда ЕО-ның 2020 жылғы гендерлік теңдік индексі [4], COVID-19 таралуын азайтуға бағытталған шектеулер мен әлеуметтік алыстату шаралары зорлық-зомбылықтың цифрлық түрлерінің, әсіресе кибер алымсақтық пен зорлық-зомбылық сияқты әйелдер мен қыздарға олардың келісімінсіз интимдік бейнелер арқылы әсер етуімен байланысты екенін көрсетеді.
Киберқылмыс санаттары
Киберқылмыс оны анықтау, дәлелдеу қиын және сирек хабарланғандықтан артып келеді. Киберқылмыс дәстүрлі мониторингтен, тергеуден немесе аудиттен ерекшеленеді, мамандардан қылмыстың сипатын түсінуді талап етеді. Киберқылмыс әсіресе әйелдерге әсер етеді, оларды психологиялық және эмоционалды қудалауға ұшыратады. Әйелдердің көпшілігі оны шешу және ашу қиын қылмыстың осы түріне байланысты күйзеліске ұшырайды, қорланады және депрессияға ұшырайды.
Интернеттегі зорлық-зомбылық ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (мобильді телефондар, интернет, әлеуметтік желілер, компьютерлік ойындар, мәтіндік хабарламалар, электрондық пошта және т.б.) қолдану арқылы жүзеге асырылатын, сақталатын немесе күшейтілетін кез-келген зорлық-зомбылықты білдіреді. Сонымен, онлайн-зорлық-зомбылық келесі түрлерді қамтуы мүмкін.
Киберсталкинг
Әлеуметтік желі сайттары арқылы ерлер мен әйелдермен заңды мақсатсыз байланысуға тырысуды, чат парағына қауіп төндіретін хабарламаларды орналастыруды және психикалық бұзылуларды тудыру үшін қажетсіз электрондық хаттар мен хабарламалардан зардап шеккендерді үнемі алаңдатуды қамтиды. Бұл жәбірленушілерге жынысына немесе мысалы, жынысына, нәсіліне, жасына, мүгедектігіне, кәсібіне, жеке сеніміне немесе жыныстық бағдарына байланысты бір немесе бірнеше әрекет болуы мүмкін.
Кибержала
Бұл әрекет жәбірленушіні бопсалау және оның деректерін немесе өзгертілген суреттерін ашу арқылы жала жабуды қамтиды. Бұл көбінесе бопсалаумен және жәбірленушіден жыныстық қызметтерді іздеумен байланысты.
Киберқорқыту
Бұл жәбірленушіні қорлайтын және жаңылыстыратын мазмұнды, суреттерді немесе бейнелерді жариялау және зорлау мен өлім қаупін жіберу арқылы цифрлық байланыс құрылғысы арқылы үнемі қудалау және қорлау әрекеті.
Кибербұзу
Бұл шабуылдаушы жәбірленушінің жеке ақпаратына рұқсатсыз қол жеткізу мақсатында, мысалы, жәбірленуші пайдаланушыдан жасырын орнату және қосымшаларды құрылғыға жүктеу мүмкіндігі үшін күмәнді URL мекенжайларын басу үшін әртүрлі тәсілдермен қол жеткізуге тырысатын әрекет. Қылмыскерлер бұл деректерді бопсалау, киберқорқыту, банктік транзакциялар және т. б. сияқты әртүрлі қылмыстар үшін пайдаланады.
Келісімсіз секстинг
Алушының келісімінсіз былапыт хабарламалар немесе фотосуреттер жіберуді қамтиды.
Порно кек
Бұқаралық ақпарат құралдары жасаған, жеке және ашық сексуалдық суреттер мен бейнелерді келісімсіз онлайн таратуды сипаттау үшін қолданылатын термин. Келісімсіз порнография немесе порнокек алу сияқты терминдерді қолдану ұсынылмайды. «Порнография» термині тәжірибенің консенсуссыз сипатын көрсетпейді және көптеген қылмыскерлер «кек алу» немесе жәбірленушіге деген жеке сезімдерден туындамайды.
Доксинг
Жәбірленушіні әшкерелеу және ұятқа қалдыру мақсатында оның келісімінсіз адам туралы жеке ақпаратты зерттеу, манипуляциялау және жариялау. Ақпарат әдетте жәбірленушілердің орналасқан жерін физикалық түрде анықтауға мүмкіндік беретіндіктен, доксинг физикалық әлемдегі зорлық-зомбылықтың жаршысы бола алады. Доксинг көбінесе интимдік серіктес (Intimate Partner Violence, IPV) зорлық-зомбылық мәнмәтінінде жасалады.
Дипфейк
Манипуляция немесе шынайы болып көрінетін және адамдар ЖИ көмегімен жасалған нақты өмірде ешқашан айтпаған немесе жасамайтын нәрсені айтатын немесе жасайтын синтетикалық аудио немесе визуалды тасымалдаушылар. Әйелдер мен қыздардың дипфейктерінің көпшілігі жыныстық сипаттағы интимдік фотосуреттерді немесе көріністерді бейнелейді және оларды жасауға және жариялауға келісімінсіз ересектерге арналған ойын-сауық платформалары мен сайттарында орналастырылады.
Виртуалды зорлау
Адамның аватары (немесе олардың цифрлық көрінісі) басқа аватарлардың еліктейтін жыныстық шабуылына ұшырайтын жағдай. Киберқылмыстың бұл түрі жақында Мета-ғалам сияқты үш өлшемді виртуалды әлемде пайда болды.
Цифрлық вуайеризм
Келісімсіз интимдік кескінді теріс пайдаланудың әртүрлі формаларына арналған жалпы термин (Non-Consensual Intimate Image, NCII). Бұл қоғамдық немесе жеке орындарда еш нәрседен бейхабар әйелдің декольтесін, жамбастарын немесе жыныс мүшелерін жасырын және келісілмеген түсіруді білдіреді. Бұл фотосуреттер крипшоттар деп те аталады. Цифрлық вуайеризм сонымен қатар кибер жарық беру сияқты қалаусыз жыныстық сипаттағы суреттерді (көбінесе өздерінің жыныс мүшелерін) жіберетін қылмыскерлерге де қатысты болуы мүмкін.
Өшпенділікті тұтату
Интернеттегі гендерлік өшпенділік АКТ арқылы жарияланатын және таратылатын мазмұн ретінде анықталады, яғни қаскөй:
- әйелдерді және/немесе қыздарды жынысына немесе жынысына және басқа факторларға (мысалы, нәсіліне, жасына, мүгедектігіне, жыныстық бағдарына, этникалық тегіне, ұлтына, дініне немесе кәсібіне) байланысты жек көреді;
- жынысына немесе жынысы және басқа факторлардың жиынтығына (мысалы, нәсіліне, жасына, мүгедектігіне, жыныстық бағдарына, этникалық тегіне, ұлтына, дініне немесе кәсіпіне) негізделген өшпенділікті таратады, қоздырады, насихаттайды немесе ақтайды.
Интернеттегі қылмыстың феминистік криминологиясы және гендерлік талдауы
Феминистік криминологияның болашағы — бұл әйелдер (және қыздар) жасаған қылмыстарды зерттеу ғана емес, сонымен қатар әйелдерді/қыздарды қылмыстың құрбаны ретінде зерттеу (Feminist criminology in an era of misogyny. Criminology [5]).
Ерлердің әйелдерге әлеуметтік бақылауы, көптеген салаларда ерлердің әйелдерге үстемдігі және қарым-қатынас процестерінде туындайтын және сақталатын әйелдердің осалдығы дәстүрлі қылмыстың феминистік зерттеулеріне сәйкес тәуекел мен қылмысты қабылдаумен байланысты (Connell & Messerschmidt, 2005; Кук, 2016). Салыстыру үшін, «дәстүрлі қылмыс құрбандарының қажеттіліктері негізінен цифрлық қылмыс құрбандарымен бірдей» (Leukfeldt, Notté & Malsch, 2020). Интернеттегі қылмыстарды зерттеу жыныстық қылмыстар, мысалы, зорлау қаупі және интернеттегі жыныстық қудалау ерлерге (және ұлдарға) қарағанда әйелдер үшін қорқынышты болып саналады деген идеяға жарық түсіреді (Eckert, 2018; Walker & Слит, 2017).
Классикалық криминологтар дәстүрлі қылмыста ерлер (және ұлдар) қылмыскер ретінде басым болады деп есептесе де, цифрлық қылмыстың ең көп таралған криминологиялық зерттеулері дәстүрлі қылмыстың басым криминологиялық теорияларының көрінісі ғана болып табылады. Феминистік криминологияны түсінуді бастаудың бір жолы – гендер мен қылмыс ұғымдарының өзара әрекеттесуін зерттеу. Феминистік криминологияның болашағы немесе қылмыстың феминистік эпистемологиясы қылмыс пен сот төрелігі сияқты әлеуметтік өмірдің әртүрлі тәжірибелерімен байланысты гендерлік мәселелерді сыни тұрғыдан қарастыруды қолдайды.
Ең жаңа философиялық сөздік / б. ғылым.редактор және құрастырушы А. А. Грицанов.
Сонымен қатар, қолданыстағы анықтамалар физикалық және цифрлық кеңістік арасындағы зорлық-зомбылықтың континуумын ескермейді және әдетте гендерлік бейтарап болып табылады және әйелдер мен қыздардың белгілі бір топтары үшін осалдық пен тәуекелдің қиылысатын үлгілерін ескермейді.
Жәбірленушілер көбінесе құқық қорғау органдары олардың істеріне байыпты қарайды деп сенбейді, сондықтан хабарламауды шешеді. Тіпті анонимді сауалнамаларда респонденттер өздерінің тәжірибелерін киберқауіпсіздік деп санауға болатынын білмеуі мүмкін.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) елдерінде ұлдардың 8%-мен салыстырғанда 15 жастағы қыздардың шамамен 12%-ы кибербуллингке ұшырағанын хабарлайды. Кибербуллингті зерттеу орталығы [6] жасөспірім қыздардың ер балаларға қарағанда (50,9% қарсы 37,8%) өмірінде кибербуллингке ұшырау ықтималдығы жоғары екенін анықтады.
Еуропалық Одақ елдерінде жүргізілген «Violence against Women: An EU-wide survey» [7] зерттеуіне сәйкес, киберқудалауға ұшыраған 10 әйелдің 7-сі де интимдік серіктес тарапынан физикалық және/немесе жыныстық зорлық-зомбылықтың кем дегенде бір түріне ұшыраған.
Бірнеше зерттеулер қудалау мен киберқудалау арасындағы байланысты көрсетеді: Ұлыбританиядағы зерттеу киберқудалау жағдайларының жартысынан көбі (54%) бірінші офлайн соқтығысумен байланысты екенін көрсетті. Сонымен қатар, киберқудалау арқылы жеке ақпаратты алу онлайн және офлайн режимінде одан әрі зорлық-зомбылық әрекеттеріне әкелуі мүмкін. Киберқудалаудың құрбандардың әл-ауқатына кері әсері қудалаудың әсеріне ұқсас. Киберқауіпсіздік құрбандары Gender & Policy Insights CIC жүргізген «When Technology Meets Misogyny» [8] есебіне сәйкес суицидтік ойлардың, қорқыныштың, ашудың, депрессияның және зақымсоңы нышанаты симптоматикасының күшеюі туралы хабарлайды.
Қорытындылар
Бопсалауға, жалған профильдерге, түрлендірілген суреттерге, сондай-ақ интернетте жыныстық сипаттағы хабарламаларды жариялауға немесе жіберуге байланысты әйелдерге қарсы киберқылмыстардың өсіп келе жатқан үрдісі байқалады. Ең маңызды бөлігі — адамдардың мұндай қауіп-қатерлерге осал болмауын қамтамасыз ету үшін құпиялылық пен киберқылмыстар туралы терең білім мен хабардар болу. Киберқылмыс және онлайн алаяқтық туралы, сондай-ақ олардан қалай құтылуға немесе онымен күресуге болатыны туралы көбірек ақпарат болуы керек.
Кибер сауаттылық озық жұмыс тәжірибесі туралы жеткілікті біліммен базалық деңгейден басталуы керек. Кибер-құпиялылық пен қауіпсіздікке қатысты ерекше қырағылық таныту қажет. Тиісті хабардарлық пен білім сандық құрылғылармен интернеттегі жақсы әдеттер мен әдістерді үйретуге көмектеседі.
Web Archive сілтемелері:
[1] ‘Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою туралы декларация’, БҰҰ Бас Ассамблеясы 1994 жылы 23 ақпанда қабылдаған A/RES/48/104 қарары, https://web.archive.org/web/20231003110929/https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N94/095/07/PDF/N9409507.pdf?OpenElement
[2] ‘Cyber violence and hate speech online against women’, Еуропалық Одақтың ресми сайты, https://web.archive.org/web/20231003111644/https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/1ccedce6-c5ed-11e8-9424-01aa75ed71a1
[3] ‘Scene of the Cybercrime’, Debra Littlejohn Shinder, Michael Cross, 2008, https://web.archive.org/web/20231003112125/https://www.perlego.com/book/1813765/scene-of-the-cybercrime-pdf
[4] ‘Gender Equality Index 2020: Digitalisation and the future of work’, European Institute for Gender Equality, https://web.archive.org/web/20231003112502/https://eige.europa.eu/publications-resources/toolkits-guides/gender-equality-index-2020-report
[5] ‘Feminist criminology in an era of misogyny. Criminology’, 58(3), 407– 422, Chesney-Lind, M., 2020, https://web.archive.org/web/20231003114136/https://www.researchgate.net/publication/341321265_Feminist_criminology_in_an_era_of_misogyny
[6] ‘2021 Cyberbullying Data’, Cyberbullying Research Center, https://web.archive.org/web/20231003121753/https://cyberbullying.org/2021-cyberbullying-data
[7] ‘Violence against women: an EU-wide survey. Main results report’, Еуропалық Одақтың негізгі құқықтар агенттігінің сайты, 5 наурыз 2014 жыл, https://web.archive.org/web/20231003133421/https://fra.europa.eu/en/publication/2014/violence-against-women-eu-wide-survey-main-results-report
[8] ‘When Technology Meets Misogyny’, Gender & Policy Insights CIC, https://web.archive.org/web/20231003133821/https://gen-pol.org/wp-content/uploads/2019/11/When-Technology-Meets-Misogyny-GenPol-Policy-Paper-2.pdf
