Киборг-феминизм: тарих, теория және тәжіреби

Кіріспе

«Киборг» сөзі «кибернетикалық организм» дегенді білдіреді. Бұл терминді алғаш рет ХХ ғасырдың ортасында екі ғалым Манфред Клайнс пен Натан Клайн ғарышкерлердің ғарышта қалай жақсы өмір сүре алатынын зерттеу мақсатында ұсынған. Авторлар ұзақ ғарыштық ұшулар кезінде адамдар үшін қолайлы өмір сүру ортасын құруға көп күш пен материалдық ресурстарды жұмсағаннан гөрі, ғарышкерлердің сыртқы ортаға жарамдылығын арттыру үшін басқарылатын аппаратураны құрған жөн деген қорытындыға келді.

Қалыптасу тарихы

Бастапқыда киборг тұжырымдамасы өте қарапайым болды және негізінен аэроғарыштық технологияларға қолданылды. Тек 1985 жылы белгілі американдық постмодерндік феминист Донна Харауэй бұл терминді феминизммен, социализммен және материализммен өзінің «Киборг Манифесті»[1] мақаласында біріктіріп, киборгтың жаңа түсіндірмесін ұсынды. Осыдан кейін киборгтар халықаралық гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдарда айтарлықтай әсер ете алды.

ХХ ғасырдың аяғында «технофеминизм» дамыды, ол ең алдымен киберфеминизм сияқты бағыттарды қоса алғанда, технологиялар саласындағы әйелдер мен технологиялар арасындағы қатынастарды зерттеді. Киберфеминизм Харауэй гендерлік дуализмді жеңуге және гендерлік теңдік пен әйелдердің азаттығына қол жеткізу үшін гендерлік кедергілерді жоюға тырысады.

Харауэйдің 1985 жылғы әйгілі «Киборг Манифесті: ХХ ғасырдың аяғындағы ғылым, технология және социалистік феминизм» эссесі киборг метафорасын инклюзивті шекараның бұзылуын (жынысы, нәсілі, айырмашылығы) және әдейі гибридті әлеуметтік сәйкестіліктің дамуын дәлелдеу үшін қолданады. Оның мақаласы технологияның мәдени-феминистік сынын әдейі ирониялық көзқараспен бұзды, және әйгілі осындай қорытынды әкелді:

«Мен құдай болғанша, одан да киборг боламын».

Әйелдер мен цифрлық технологиялар арасындағы байланысты зерттейтін кибер - феминистік зерттеулердің алдыңғы мақалалары әйелдердің құқықтарын және мүмкіндіктерін кеңейту [2] , оларды босату форумы ретінде интернеттің айтарлықтай әлеуетін анықтады. Интернет өзінің жеке өмірін қорғаумен әйелдердің күнделікті өмірінде офлайн режимінде кездесетін мәселелерді шешу үшін «қауіпсіз кеңістікті» қамтамасыз ете алады деп болжануда.

Енді, 2021 жылы «метаәлемнің» бірінші жылының басталуымен, бұл киборг тұжырымдамасы гуманитарлық ғылымдардың көптеген салаларына енген кезде адамзат ресми түрде шындықпен біріктірілген виртуалдылықтың тарихи кезеңіне кіргенін білдіреді. Донна Харауэй «киборг феминизмін» бастады, бұл әйелдерге көмектескен [3] ерекше феминистік бағыт патриархатқа пайда келтіру және онымен күресу үшін жаңа технологияларды қолдану.

Киберфеминизм феминизмнің бөлігі ретінде

1980 жылдары феминизмнің екінші толқынының теоретиктері жаңа технологиялар патриархалдық мәдениеттің екілік оппозицияларынан босату құралы болады деп үміттенді. Кибернетикалық технологияларда Донна Харауэй әлеуметтік өзгерістердің әлеуетін көрді. Биологиялық, механикалық және кибернетикалық бірігу өз әлемі мен мәдениетін құра алатын киборгтың жаңа субъективтілігіне әкелуі керек еді. Харауэй технология, социалистік феминизм және ғылымды қамтитын, бірақ Карл Маркстің 1847 жылғы «Коммунистік манифестімен» үндесетін «Киборг манифестін» жасады.

Харауэй феминистерді эссенциализм мен натурализмнен тыс саясатқа қатысуға шақыру үшін киборг метафорасын қолданды. Харауэй манифестін «үстемдік информатикасы» деп атады, ол феминистердің өз ұстанымдарын мойындауға деген шешімсіздігін негіздеуге бағытталған. Харауэй адамдардың тән емес, шынжырлар мен сымдар күшке ие болған кезеңде өмір сүргенін атап өтті.Озық технологияның әртүрлі салаларында позицияны ұстанған киборгизацияны бағалаудың уақыты келді. Харауэйдің айтуынша, Киборг-бұл басталуы жоқ жынысы жоқ әлемнің постмодерндік утопиясы.

Зерттеуші киборгтың табиғат пен мәдениет, дене мен ақыл, жыныстық қатынас пен жыныс, факт пен фантастика арасындағы шекаралардың қиылысында шекаралық позицияны ұстанатынын атап көрсетеді. Осындай жағдайда киборг осы шекараларды сақтау арқылы заңдастырылған гегемония мен теңсіздік мәселесін көтереді. Феминистік тұрғыдан алғанда, мысалы, киборгтың шекаралық позициясы мәдениет пен қоғамдағы жыныстық қатынастардың теңсіздігінің детерминанты ретінде биологиялық жыныстық қатынастың кез-келген теориялық негіздемесін бұзуы мүмкін екендігі маңызды.

Киберфеминистік зерттеулердің екі негізгі бағыты бар. Біріншісі, интернеттегі әйелдердің өмірі олардың компьютерлерден тыс өмірін бейнелейді, ал нақты өмірдегі теңсіздік тек онлайн ортада қайталанады [4]. Бұл дәлелдің негізі-әйелдердің қол жетімділігі, пайдалануы, дағдылары және цифрлық технологияларда өзін-өзі қабылдауы шектеулі. Нәсіл мен жыныстың желіде де, офлайн ортада да маңызы бар екендігі бұл туралы пікірлерді жоққа шығарады

«киберкеңістік-бұл гендерлік және нәсілдік денелерді артта қалдыруға болатын денесіз патшалық».

Балама көзқарас киберкеңістік теңдік болуы мүмкін деп тұжырымдайды (фр. égalitarisme, égalité «теңдік») және ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың жетістіктеріне негізделген күтпеген жаңа мүмкіндіктер беру (Rosser, 2005). Морахан-Мартин онлайн анонимділік деп мәлімдейді [5]

«адамдарды әлеуметтік және физикалық шектеулерден босатады және әйелдерге қауіпсіз ортада басқаша білдіре алмайтын бөліктерін білдіруге мүмкіндік береді».

Осылайша, әйелдердің өмір сүрген тәжірибесіне және онлайн «виртуалдылық» және офлайн «шындық» бір-бірін ығыстырмай, біртұтас екеніне назар аударуға шақырады. Цифрлық технологиялардың әйелдерге қалай әсер ететінін түсіну үшін іс-шаралар жүзеге асырылатын әлеуметтік және мәдени мазмұнында көбірек көңіл бөлу керек.

Феминистер интернетке қарсы

Интернеттен өздері үшін қауымдастықтар мен ресурстар табатын әйелдердің мүмкіндіктерін кеңейту туралы екенін білгенде, феминистер интернеттегі гендерлік бейтараптыққа қарсы шықты. Біз әйелдердің интернетті бір нәрсені/басқа біреуді, әсіресе рөлдік ойындарда көруге болатын орын ретінде пайдаланатынын көрдік.

Интернет жүйесі — бұл феминистер «әйелдердің жақсы өмір сүруі, қазіргі қанағаттанарлықсыз гендерлік қатынастар мен әлеуметтік нормаларды өзгерту үшін» қолдана алатын құрал. Жас феминистер интернетте жұмыс істей бастап, олар еркектік теориялық дәлелдермен немесе компьютерлер мен әйелдер арасындағы ұқсастықтармен сәйкестендіріле бастайды. Олар Интернетті әйелдер өз территориясына ие болу, қазіргі қоғамда билік пен беделге ие болу үшін технологияны қолдана алатын негізгі кеңістік ретінде қарастыра бастайды.

Бүгінгі күні феминистік топтағы кейбір әйелдер «феминист» атауынан мүлдем бас тартуы мүмкін, бірақ әлі де интернетті әйелдер өзара әрекеттесе алатын және үйренетін негізгі құрал ретінде қарастырады. Сондықтан топтар мен жеке тұлғалар технология туралы көбірек білгісі келетін әйелдер мен ақпараттық технологиялар саласында жұмыс істейтіндер үшін технологиялық мақсаттарды ілгерілету үшін пікірталас топтарын, веб-сайттарды және басқа да онлайн құралдарды құрды.

Виртуалды әлемдегі ерлер мен әйелдер арасындағы айырмашылықтар қоғамдағы бұрыннан келе жатқан гендерлік мәселелермен байланысты, сондықтан киберкеңістіктегі гендерлік мәселелер олар желіден тыс болған кезде де сақталуы мүмкін.

Әлеуметтік интеракциялардың ерекше формалары бар-әлеуметтік-саяси қызметті жүзеге асыру мақсатында желілік ортада таратылатын киберактивизм фемаларының дискурсивті тәжірибелері бүгінде мазмұнның маңызды бөлігін құрайды және аксиологиялық (ежелгі грек тілінен аударғанда ἀξία «құн» + λόγος «сөз, ілім») қалыптасуының факторлары қазақ қоғамының анықтаушылары.

Әлеуметтік медиа дәуірі және азаматтық белсенділік

Қазіргі жағдайда әлеуметтік медианы жандандыру және әртүрлі интернет-ресурстарды пайдаланушылар санының өсуі қоғамдық-саяси капиталды кеңейту және азаматтық жұмылдырудың жаңа нысандарының пайда болу мүмкіндігін айқындайды: ашықтық пен қолжетімділікке байланысты интернет қоғамдық қатысу тәсілдерін айтарлықтай демократияландырады (саясатты таза кәсіби ортадан тыс «шығару») және сол арқылы киберактивизм сияқты белсенділік мұндай әлеуметтік нысанның қарқынды дамуына серпін береді [6].

Киберактивизмнің негізгі мақсаттары дәстүрлі қоғамдық-саяси өзара әрекеттесуге ұқсас – нақты саяси міндеттерді шешу үшін азаматтық белсенділікті бастау, алайда технологиялық тұрғыдан киберактивизм айтарлықтай үлкен әлеуетке ие: аудиторияны кеңейту, бағдарламалық тұжырымдамаларды ақпараттандыру және тарату үшін цифрлық белсенділер желілік байланыс құралдарын пайдаланады, нәтижесінде киберактивизмнің жаңа, тәуелсіз форматтары (мысалы, онлайн петициялар, хэштег науқандары және т. б.) ғана емес, сонымен қатар виртуалды шындықтағы өзара әрекеттесудің «стандартты» формаларында айтарлықтай өзгерістер бар.

2000 жылдардың аяғында пайда болған феминизмнің «төртінші толқыны» желілік құралдарды қолдануға әдейі назар аударады, өйткені олар әдетте үлкен материалдық шығындарды қажет етпейді, әлеуетті аудиторияны айтарлықтай кеңейте отырып, оңай қол жетімді.

Әлеуметтік және саяси белсенділік киберфеминизмнің маңызды құрамдас бөлігі болды және жазушылар бұл терминді өнер, әлеуметтану, құқық, саяси теория, биология, генетика, информатика, киберпанк және ғылыми фантастика сияқты әртүрлі тәртіптік мазмұндарында қолданды - кибер кеңістіктің ішінде де, сыртында да (интернетке қол жеткізе алмайтындарға жету үшін). Киберфеминистердің қатысуының нақты шарттары кең феминистік идеологиялық ұстанымдардың мақсаттарымен бірге өзгеруге бейім.

Киберактивизмнің болашағы

Киберфеминизм бүкіл әлем бойынша конференциялардың, жинақтардың, мақалалардың және өнер көрмелерінің тақырыбы болды және қазіргі уақытта бір анықтама беру мүмкін емес. Барлық жерде кездесетін есептеулер мен ақпарат ағындарының қазіргі климатында кейбіреулер киберфеминизм термині өзінің пайдалылығын ескіртті ме деп ойлайды.

ХХІ ғасырда барлық саясат, феминистік немесе кез-келген саясат «киберге» қарсы тұруы керек. Екінші жағынан, киберфеминизмге басқа феминистік жобаларды елемеу әсер еткенін атап өту маңызды; көптеген тарихшылар мен жаңа медиа сыншылары технологияның тарихи және заманауи теорияларындағы киберфеминизмнің рөлін үнемі назардан тыс қалдырып, оның тарихталуына ерекше саяси өзектілік береді.

2023 жылғы халықаралық әйелдер күні келесі «DigitALL: гендерлік теңдікке арналған инновациялар мен технологиялар»тақырыбына арналды, ол гендерлік теңдік күн тәртібін жаңа көздермен қараудың шұғыл қажеттілігін атап өтіп, ескі гендерлік идеялардан бас тартты. Яғни мәні анық:

әйелдер мен ер адамдар игілігі үшін цифрлық технологияларды пайдалану тек қол жетімділікпен ғана емес, сонымен қатар осы цифрлық саяхатта тиісті білім мен әділ өкілдікпен де байланысты.

Бүгінгі таңда жаһандық технологиялық тенденциялар мен әңгімелер аралас: олар әйелдерге инновация саласында жаңа мүмкіндіктер ашады, бірақ осы сәтті пайдалану және гендерлік алшақтықты жою үшін барлық мүмкіндікті пайдалану қажет.

Цифрлық алшақтық теңсіздіктің жаңа көрінісі болды: нақты айтқанда, әлем халқының шамамен 37%-ы әлі де интернетке қол жеткізе алмайды. Цифрлық технологиялар мен цифрлық дағдыларға қол жеткізуде айтарлықтай гендерлік алшақтық [7] сақталуда: әйелдердің 63%-ымен салыстырғанда ерлердің 69%-ы интернетті пайдаланады.