Мазмұны
Кіріспе
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін, соның ішінде цифрлық өлшемде гендерлік кемсітушілік аясында түсіну керек. Шынында да, әйелдерге қатысты мұндай зорлық-зомбылық оқшауланған мәселе емес, әйелдер мен қыздарға қатысты кемсітушіліктің ең қатал көрінісі болып табылады және оны алдымен зорлық-зомбылықтың негізгі себептерін, атап айтқанда әйелдер мен қыздардың стереотиптік түсініктеріне негізделген гендерлік кемсітушілікті жоймай шешу мүмкін емес. Осылайша, БҰҰ-ға қатысушы мемлекеттер әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы Конвенцияның 5-бабы негізінде [1] және әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты цифрлық өлшеуге ықпал ететін және қолдайтын себептерді жою мақсатында кемсітушіліктің осындай түрлерімен күресу үшін қолданылатын өңірлік құралдар негізінде міндетті.
5-бап. Қатысушы мемлекеттер барлық тиісті шараларды мақсатпен қабылдайды:
а) жыныстардың бірінің кемістігі немесе Үстемдігі немесе ерлер мен әйелдер рөлінің стереотипі идеясына негізделген алалаушылықты жоюға және әдет-ғұрыптар мен барлық басқа тәжірибелерді жоюға қол жеткізу мақсатында ерлер мен әйелдердің әлеуметтік және мәдени мінез-құлық үлгілерін өзгерту;
b) тұқымдық тәрбие ана болуды әлеуметтік функция ретінде дұрыс түсінуді және барлық жағдайларда балалардың мүдделері басым болған жағдайда, ерлер мен әйелдердің балаларын тәрбиелеу мен дамытудағы жалпы жауапкершілігін мойындауды қамтамасыз ету.
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың сипаты, ауқымы мен салдары қазірдің өзінде маңызды болды, Covid-19 пандемиясы, әсіресе онлайн және технология арқылы зорлық-зомбылықтың алаңдатарлық өсуіне әкелді (БҰҰ-әйелдер, 2021), ол ұлттық шекарадан асып түседі және жаһандық реакцияны қажет етеді. Онлайн қарым-қатынастың анонимділігі белгілі бір психологиялық салдарға әкелетіні сөзсіз. Байланыс процесіне қатысушы өзінің жеке мәліметтерін ұсына отырып, интернетте орналастырылған кез-келген ақпарат оның шегінен шығуы мүмкін екенін түсінеді; бірақ егер пайдаланушы ойдан шығарылған атауды қолданса, онда оның қарым-қатынасы сөйлеу құралдарын еркін таңдаумен сипатталады. Анонимді платформалардағы байланыс көбінесе шектеулермен шектелмейді. Бұл жағдайда пайдаланушы сөз бостандығымен және толық босатылуымен сипатталады.
Қылмыс жасалған кезде жәбірленушілердің өздері және қоғамның басқа мүшелері көбінесе қылмыстың не үшін болғанын түсінуге тырысады. Жәбірленушілер келесі сұрақтарды қоя алады: «Неге мен?», «Неге бұл менімен болуы керек еді?». Достар, туыстар және қоғамның басқа мүшелері: «Неге бұлай болды?», бірақ сонымен бірге «Жәбірленуші шабуылдан аулақ бола ала ма?» немесе «Жәбірленуші оны осал ететін нәрсе жасады ма?» сияқты сұрақтар қоя алады. Бұл соңғы сұрақтар жәбірленуші өзінің құрбандығына / кінәсіне кем дегенде ішінара жауап береді деген ойға әкеледі.
Цифрлық виктимблейминг ұғымы
Бұл зиянды және жәбірленушіге жауапкершілікті, ұятты немесе кінәні жүктеуге, оны өзіне келтірілген зиян үшін серіктес немесе жауапты сезінуге заңсыз болуы мүмкін. Жәбірленушіні айыптау /виктимблейминг ұғымы бұрыннан ғылыми зерттеулердің тақырыбы болды. Жәбірленушілердің алғашқы типологиялары (мысалы, Мендельсон 1930 жылдары жеке тұлғаға қарсы қылмыстар үшін жасаған) жәбірленушілердің өздерінің құрбандықтарындағы рөлін ескерді.
Қазіргі академиялық зерттеулер жәбірленушіні айыптаудың бұл түрінен алшақтады және қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылуы керек деп кеңінен түсініледі. Басқалар қылмыс құрбандары жасалған қылмыс үшін жауап береді деп есептегенде және жәбірленушіні айыптау көбінесе зорлау құрбандарына қатысты болады және «кибер зорлау» құрбандары мазмұнында өзекті болуы мүмкін деп есептегенде, әдебиетте виктивблейминг тұжырымдамасы берік орнықты. Атрибуцияның негізгі қателігі бақылаушылар жеке тұлғаны немесе басқа ішкі мотивтерді асыра бағалауға және ситуациялық факторлар мен мінез-құлықты анықтайтын басқа сыртқы күштерді бағаламауға бейім болатын бейімділікті сипаттайды (Tetlock, 1985). Осал деп саналатын құрбандарға айып тағылуы ықтимал [2].
Айыптаудың бұл түрі интернеттегі құрбандыққа деген сенімдер мен қарым-қатынастардың кең спектрінің бөлігі болып табылады, мұнда кінә мен жауапкершілік құрбандардың аңғалдығы және/немесе сенімсіздігі салдарынан құрбандықтан құтыла алмауға жүктеледі, мысалы [3], онлайн танысу алаяқтығына қатысты немесе фотосуретті кімге түсіруге/жіберуге берілген алғашқы келісім-немесе келісімсіз порнография және кек алу порнографиясы жағдайында. Бейтс ойлаудың бұл түрін «Ол жақсырақ білуі керек еді» деп атайды [4].
Офлайн мазмұнында ойлаудың бұл түрін зорлау туралы мифтерден көруге болады, олар зорлау құрбандары жасаған істеріне кінәлі деп болжайды, мысалы: «олар өздері қараңғы жермен жүрген», «олар мас болды», «оларды үйіне шақырды».
Әділ әлемдегі сенім теориясы (Lerner, 1980) адамдардың құрбандарды неге кінәлай алатынын түсіндіру үшін қолданылды. Негізгі қағида-бұл әлем-әділ орын, сондықтан адамдар жақсы болса, оларда жаман ештеңе болмайды. Мұның салдары, егер адамдарға жаман нәрсе болса (мысалы, олар қылмыстың құрбаны болады), онда олар, оларға жаман нәрсе әкелетін нәрсе жасаған болуы керек. Бұл тұрғыда, егер олар жәбірленуші жасаған деп ойлаған нәрсені жасаудан аулақ болса, адамдарға өздерін қауіпсіз сезінуге мүмкіндік береді. Мысалы, жәбірленушіні осы тұрғыда айыптау адамдарға интернетке кірудің қажеті жоқ, әлеуметтік медианы пайдаланудың қажеті жоқ және олар желіде болып жатқан оқиғаларды ұнатпаса, әрқашан жүйеден шыға алады деген дәлелдерден тұруы мүмкін.
Егер адамдар әлеуметтік медианы қолданса және қудалауға жауап ретінде өз аккаунттарын өшірмесе, онда олар көбінесе өздеріне қауіп төндіреді деп сипатталады. Керісінше, пайымдаудың бұл түрі тролльдер мен басқа да онлайн-құқық бұзушылар сияқты киберқылмыскерлерге жәбірленуші әрқашан интернетке кірмей немесе түсініктеме бермей қудалаудан аулақ бола алады деп, олардың мінез-құлқын ұтымды етуге мүмкіндік береді. Алайда, бұл зорлық-зомбылық жасаушы емес, жәбірленуші мінез-құлқын өзгертеді деп күтілуде.
Қазақстанда секстинг немесе порно кек сияқты әрекеттер заңсыз болып табылады, өйткені олар заңмен қорғалатын жеке өмірге қол сұғылмайды.
Кек порносы салыстырмалы түрде жаңа құбылыс болғандықтан, көптеген елдердің заңдары әлі де «тәжірибеге жете алмайды» және көптеген заңгерлер құрбандықтың осы түріне байланысты ауыр зардаптардың болуы мүмкін екенін түсінбеуі мүмкін.
Секстинг пен дәстүрлі түрде азғындықпен байланысты мінез-құлық арасындағы айқын байланысты ескере отырып, секстинг нәтижесінде тарап кеткен интимдік бейнелер адамдар жыныстық қатынастың бұзылуы ретінде қабылдануы мүмкін. Порно кек құрбандары үшін ықтимал салдардың ауырлығын ескере отырып, адамдар бұл құрбандарды қалай қабылдайтынын анықтау қажеттілігін шұғыл ақтау туындайды. Кек порно құрбандарының әйелдері ретінде, егер олар жыныстық қатынасқа түспеген және айыптауға лайық деп саналса, кек порно құрбандарының екі ортада да стигматизациялануы мүмкін екенін қарастырудың алғашқы қадамы ретінде қабылданады.
2022 жылғы бейне бөлісу платформаларын реттеу туралы Ofcom есебінде [5] секстинг сияқты өзін-өзі жасайтын сексуалдық мазмұн интернеттегі зиянның үлкен себебі ретінде көрсетілген.
Әйелдерге қарсы киберқылмыс статистикасы
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты цифрлық өлшеу өте кең таралған. 2015 жылы БҰҰ-ның тұрақты даму жөніндегі кең жолақты комиссиясының зерттеуіне сәйкес, әйелдердің 3/4 бөлігі интернеттегі гендерлік зорлық-зомбылықтың қандай да бір түріне ұшыраған, қылмыскерлердің 2/3 бөлігі ер адамдар болған (БҰҰ-ның тұрақты даму жөніндегі кең жолақты комиссиясы, 2015).
2020 жылы 45 елді қамтитын Economist Intelligence Unit зерттеуі әйелдердің 85% - ы Еуропада 74%, Латын Америкасы мен Кариб бассейнінде 91% және Африкада 90% (Economist Intelligence Unit, 2021) бастап онлайн немесе технология арқылы зорлық-зомбылықты бастан өткергенін немесе куә болғанын көрсетті.
Amnesty International Еуропада, АҚШ-та және Жаңа Зеландияда жүргізілген салыстырмалы зерттеуді жариялады, ол сауалнамаға қатысқан әйелдердің төрттен біріне жуығы өмірінде кем дегенде бір рет интернетте және технология арқылы гендерлік зорлық-зомбылыққа ұшырағанын көрсетті (Amnesty International, 2017).
Біріккен Ұлттар Ұйымының жұмыс тобы гендерлік зорлық-зомбылықтың цифрлық аспектісін, сондай-ақ Қазақстанда сүйісіп жатқан лесбияндық жұптың бейнесін келісімінсіз түсіру мен жариялауды атап өтті (БҰҰ жұмыс тобы, 2019)
Қазақстан бойынша кейстер
Зерттеуші Айзада Арыстанбектің пікірінше, жыныстық зорлық-зомбылықтан аман қалған әйелдерді айыптау/виктимблейминг ұлтшылдықпен және ұлттық ар-намыс идеяларымен тығыз байланысты екендігінің бір көрсеткіші-әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың түпкі себебін талқылайтын «басқасын» үнемі айыптау.
Мысалы, 2019 жылы NUR.kz 2018 жылы тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайлары 100%-дан астам өскенін және «БҰҰ-әйелдер» құрылымының мәліметтері бойынша жыл сайын 400-ге жуық қазақстандық әйел тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қайтыс болатынын хабарлаған қысқа бейне жариялады. Сол кезде Instagram-да 153 мың қаралым мен 397 пікір алған бейнеде мәдени және діни әдет-ғұрыптар зорлық-зомбылықтың мәңгілікке жалғасуына ықпал ететіндігі [6] атап өтілген.
Аяжан Еділованы өлтірілуі
Қазақстандықтарды Аяжан Еділованың аяусыз өлтірілгені туралы хабар дүр сілкіндірді: оның басы кесілді. Мұндай жаңалықтар посттарының астында комментаторлар осылай жазған:
«Badoo веб-сайтындағы маньякпен танысқан. Туыстары оның жігіті бар дейді, егер жігіт болса, ол неге танысу сайтында отырды?».
Нұрбек БАҚЫТ
Қазақстандық шоулар: виктимблэйминг туралы айтсылсын
«Жаңа репортер» медиа-сыншысы Назира Даримбет қай ток-шоулар мен реалити-шоулар жоғары деңгейге көтерілгенін, қай арналарда жүргенін және көрермендерді немен ұстап тұрғанын анықтады. Зерттеу көрсеткендей, қазақ тіліндегі ток-шоу мен реалити-шоу бірнеше мемлекеттік арналарда көрсетіледі және телевизиялық өлшемдер негізінде International Media Service дайындаған іріктеме деректері бойынша ток-шоудың бірінші үштігіне КТК-да «Астарлы ақиқат», «Еуразия Бірінші арнасында» және Qoslike реалити-шоуы ,«Кел татуласайық» «31 арнада» кірді. Мұндай хабарларда жиі айыпталады [7] әйелдер, мысалы, бір шығарылымда қатысушының пәк екенін талқылайды, екіншісінде қыз татуировкасы үшін cөзге қалады.
Қорытындылар
Интернеттегі зорлық-зомбылыққа, қудалауға және жәбірленушілерді айыптауға қарсы күрес қазақстандық қоғам үшін өте қиын міндет болып көрінуі мүмкін. Бірақ мәдениеттің өзгеруі онлайн кэнселинг, шейпинг және блэйминг сияқты кішігірім оң әрекеттерден басталады. Қауымдастық ретінде біз құрбандарға онлайн қолдау көрсету, кибершабуыл туралы білім беру ақпаратымен бөлісу және құрбандарды кінәлайтын пікірлерге қарсы тұру арқылы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты жою үшін жұмыс істей аламыз. Егер сіз зорлық-зомбылықпен қорқыту, мазақ ету, сенімсіздік немесе зорлық-зомбылықтың барлық түрлерінің құрбанына айып тағылған хабарламаны көрсеңіз, бұл туралы әлеуметтік желіде хабарлауға болады. Бұл кішігірім қадам мазмұнды белгілеуге және жоюға көмектеседі. Бірге біз онлайн кеңістігімізді қауіпсіз және ыңғайлы ете аламыз.
🔗 Web Archive Сілтемелері:
[1] Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық түрлерін жою туралы Конвенция, Бас Ассамблеяның 1979 жылғы 18 желтоқсандағы 34/180 қарары, https://web.archive.org/web/20231109132545/https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/cedaw.shtml
[2] Vulnerability and Victimization: Rethinking Key Concepts in Feminist Discourses on Sexual Violence, Erinn Cunniff Gilson, 2016, https://web.archive.org/web/20231109132936/https://www.journals.uchicago.edu/doi/full/10.1086/686753
[3] «Thirteen Denying victim status to online fraud victims: the challenges of being a ‘non-ideal victim’», Cassandra Cross, 2018, https://web.archive.org/web/20231109133326/https://academic.oup.com/policy-press-scholarship-online/book/33722/chapter-abstract/288343919?redirectedFrom=fulltext
[4] «Why did she send it in the first place? Victim blame in the context of ‘revenge porn’» Tahlee Mckinlaya, and Tiffany Lavisa, 2020, https://web.archive.org/web/20231109133606/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7534260/
[5] «Ofcom’s first year of video-sharing platform regulation», Report, 2022, https://web.archive.org/web/20231109134542/https://www.ofcom.org.uk/__data/assets/pdf_file/0032/245579/2022-vsp-report.pdf
[6] Falling Off the Pedestal: Victim-blaming and Nationalism in Kazakhstan, Aizada Arystanbek, 2022, https://web.archive.org/web/20231109135912/https://voicesoncentralasia.org/falling-off-the-pedestal-victim-blaming-and-nationalism-in-kazakhstan/
[7] «Қазақстандық ток-шоулардың рейтингі қандай?», Назира Даримбе, 2021, https://web.archive.org/web/20231109135951/https://newreporter.org/2021/11/23/na-chyom-derzhatsya-rejtingi-kazaxstanskix-tok-shou/
