Киберқадағалау дегеніміз не?

Интернеттегі мазмұнды бақылау

Киберқадағалау – бұл Қазақстан Республикасы заңнамасының онлайн (немесе «Байланыс туралы»Заңға сәйкес телекоммуникация желісі) талаптарының сақталуын бақылау үшін пайдаланылатын ақпараттық жүйе. Осы жүйенің көмегімен мемлекеттік органдар заңсыз мазмұнды анықтау, сәйкестендіру және шектеу мақсатында өзара үйлестіріледі.

2023 жылғы 8 ақпанда ҚР Бас прокуратурасы мақаласын [1] жариялады, онда онлайн саладағы терроризм мен экстремизм алғышарттарының жолын кесу және Қазақстандағы 900 мың экстремистік веб-сілтемелерді шектеу туралы есептер келтіріледі. Сайттарды экстремизмге тексеру үшін прокурорлар «Киберқадағалауды»қолданды.

«Бүгінгі таңда интернет кеңістігінде радикалды идеялардың таралуы айтарлықтай қауіп төндіреді», – деп хабарлайды Бас прокуратура.

Нәтижесінде мемлекеттік органдар діни экстремизм мен терроризм белгілері бар 900 мыңнан астам сілтемелерді бұғаттады. Жаңалықтар сонымен қатар халықаралық террористік ұйымға қатысқан YouTube арнасының бұғатталғаны туралы хабарлайды. Сондай-ақ, Telegram арқылы «қарулы» жиһад материалдарын таратқан азаматқа қатысты қылмыстық іс қозғалды.

«Киберқадағалау» жүйесі 2017 жылы басталды, әзірлеуші жеке IT-компания – Kazdream Technologies [2]. Сол жылдың тамыз айында дін істері және азаматтық қоғам министрі Нұрлан Ермекбаев бұл жүйемен жұмыс қалай жүзеге асырылып жатқандығы туралы хабарлады:

«1 тамыздан бастап Бас прокуратурамен және ақпарат және коммуникациялар министрлігімен бірлесіп«Киберқадағалау»жобасы іске асырылуда. Оның аясында арнайы kibernadzor.kz.сайты құрылды. Мемлекеттік органдардың қызметкерлері күмәнді контенті бар сайттарды анықтайды және оларға сілтемелерді сайттың арнайы бөлімінде орналастырады. Ал біздің қызметкерлер артық қағазбастылықсыз сараптама жүргізеді».

2022 жылы «Киберқадағалау» жобасы «Интернеттегі есірткі мәмілелерін анықтау және қылмыскерлерді қадағалау үшін»қолданылғаны туралы ақпарат жарияланды [3]. Алайда қадағалау органдары қарапайым мониторингке тоқтаған жоқ. 2023 жылдың сәуір айында ІІМ министрі Марат Ахметжанов ведомство интернет арқылы есірткінің таралу фактілерін анықтауды автоматтандыруды жоспарлап отырғанын, сондай-ақ «Киберқадағалау» жүйесі жасанды интеллект көмегімен сайттарды онлайн-режимде бұғаттауды қамтамасыз ететінін айтты. Егер заңды шектеу үшін онлайн мазмұнға қол жеткізуді уақытша тоқтату үшін сот шешімдері немесе уәкілетті органның бұйрығы қажет болса бұл жүйеде онлайн режимінде сайттарды бұғаттау үшін қалай жұмыс істейтіні белгісіз.

Осы жылдың жазында мәдениет және спорт министрлігі есеп берді [4] «Киберқадағалау» көмегімен олар сол кездегі ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне 3 мыңнан астам онлайн-казино ресурстарын бұғаттау үшін анықтап, тапсырды.

Бұл жұмысқа келесі мемлекеттік органдар қатысады (атауы өзгеруі мүмкін):

1. Ауыл шаруашылығы министрлігі;
2. Бас Прокуратура;
3. Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі;
4. Ғылым және жоғары білім министрлігі;
5. Денсаулық сақтау министрлігі;
6. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі;
7. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі;
8. Қаржы министрлігі;
9. Қаржы мониторингі агенттігі;
10. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі;
11. Қорғаныс министрлігі;
12. Мәдениет және спорт министрлігі;
13. Білім министрлігі;
14. Сауда және интеграция министрлігі;
15. Сыртқы істер министрлігі;
16. Төтенше жағдайлар министрлігі;
17. Ұлттық қауіпсіздік комитеті;
18. Ұлттық экономика министрлігі;
19. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі;
20. Ішкі істер министрлігі;
21. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі;
22. Энергетика министрлігі.

Ережелердің орындалуын бақылау жетекшілік ететін ақпарат және қоғамдық даму вице-министріне (қазірдің өзінде мәдениет және ақпарат) жүктелген.

Мемлекеттік органдардың заңсыз мазмұнды шектеу жөніндегі бірлескен жұмысы

Мемлекеттік органдардың, оның ішінде «Киберқадағалау» жүйесіндегі өзара іс-қимылы [5] ақпарат және қоғамдық даму министрінің 2022 жылғы 27 қыркүйектегі № 409 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын телекоммуникация желілерінде сақтау мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың өзара іс-қимыл жасау Қағидаларымен реттеледі.

Қағидаларға сәйкес мемлекеттік органдар жұмысының өзара іс-қимылы мынадай түрде, оның ішінде «Киберқадағалау» жүйесі арқылы жүзеге асырылады:

1. Мемлекеттік органдар заңды күшіне енген сот шешімдері немесе елдің заңдары негізінде таратуға тыйым салынған немесе шектелген мазмұнға онлайн мониторинг жүргізеді.
2. Мұндай мазмұн анықталғаннан кейін мемлекеттік органдар киберқадағалау арқылы уәкілетті органға (Мәдениет және ақпарат министрлігі / МАМ) хабарлама жібереді. Хабарламада келесі ақпарат болуы керек:

• мәліметтердің заңдылығы мен негізділігі,
• олардың заңсыздығын растайтын анықталған материалдардың скриншоттары.

3. Болашақта МДМ келесі шешімдерді қабылдайды:

• заңдарды бұзу фактісі расталған жағдайда – «Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабына сәйкес даулы мазмұнға қол жеткізуді бұғаттау жөнінде шаралар қабылдайды.
• заңдарды бұзу фактісі расталмаған жағдайда – Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзудың жоқтығы туралы негіздемені көрсете отырып, хабарламаны қабылдамайды.

4. Бұдан әрі бұзушылық фактісі расталған жағдайда, МАМ «Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабына сәйкес ұйғарым шығарады және оны «Мемлекеттік техникалық қызмет» АҚ, байланыс операторларына (ALTEL, Beeline, Қазақтелеком және т.б. сияқты) және онлайн-платформаларға жібереді.