Мазмұны
Пікір білдіру бостандығы - еркін Интернеттің негіздерінің бірі. Онлайн-саладағы адам құқықтары офлайндағы адам құқықтары сияқты қорғауды пайдаланады.
Алайда, бұл құқықтың әмбебап сипатына қарамастан, әртүрлі елдерде біз реттеудің әртүрлі тәсілдерін көреміз. Ұлттық заңнама мен практиканы осы саладағы халықаралық стандарттармен салыстыра отырып, проблемалық нүктелерді және жағдайды жақсартудың ықтимал қадамдарын анықтауға болады.
Адам құқықтары тұрғысынан құқықты реттейтін халықаралық-құқықтық стандарттар
Сөз бостандығы демократиялық құқықтар мен бостандықтардың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. 1946 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының алғашқы отырысында Адам құқықтары жөніндегі негізгі халықаралық келісімдер мен уағдаласуға қол қойылғанға дейін № 59 (1) Қарар қабылданды, онда: «Ақпарат бостандығы-бұл адамның негізгі құқығы және [...] Біріккен Ұлттар Ұйымының юрисдикциясындағы барлық бостандықтардың өлшемі» деп белгіленген болатын.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (АСҚХП) 19-бабында «мемлекеттік шекараларға қарамастан, кез-келген ақпарат пен идеяларды ауызша, жазбаша немесе баспа немесе көркемдік білдіру нысандары арқылы немесе өз қалауы бойынша өзге де тәсілдермен іздеу, алу және тарату бостандығын» көздейді. БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Комитетінің жалпы тәртібі туралы № 34 ескертудің, 19-бабында мақаланың мазмұнын ашатын пікірлер мен оларды білдіру бостандығы, (2011) ақпарат бостандығының стандарттары қіргі заманғы коммуникация құралдарын қоса алғанда, пікір білдірудің барлық нысандары мен пікірлерді тарату тәсілдеріне қатысты бірдей дәрежеде қолданылатыны жеке көрсетілген.
Адам құқықтары мен бостандықтарын онлайн қамтамасыз ету қағидаттары БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің 17-ші сессиясында (2011 ж.) тіркелді, онда БҰҰ-ның пікір бостандығы мен олардың еркін сөйлеу құқығын көтермелеу және қорғау туралы Арнайы баяндамашысы сөз бостандығы үшін интернеттің рөлі туралы баяндама ұсынды. Сессияда Адам құқықтары жөніндегі арнайы баяндамашылардың Интернетте пікір білдіру бостандығы туралы бірлескен декларациясы қабылданды. 2012 жылы БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің қарары қабылданды, онда адам құқықтары, атап айтқанда, сөз бостандығы құқығы да онлайн-салада қорғалуы керек делінген.
Кеңес адам құқықтарын көтермелеу, қорғау және жүзеге асыру туралы мәселені, соның ішінде пікір білдіру бостандығы құқығын Интернетте және басқа да технологиялық ортада, сондай-ақ Интернет адам құқықтарын дамыту мен жүзеге асырудың маңызды құралы ретінде қалай қызмет ете алатыны туралы мәселені қарайтын болады.
Сөз бостандығы құқығы маңызды білікті құқықтарына кіреді, яғни ол абсолютті емес: белгілі бір, бірнеше жағдайда ол шектеулерге ұшырауы мүмкін. Мемлекет тарапынан шектеу болуы мүмкін, бірақ бұл араласу пропорционалдылық принципіне сәйкес келуі керек. Шектеулер мемлекеттің қағидаттарына сәйкес дәл және нақты анықталуы керек. Осылайша, АСҚХП-тың 19 (3) бабында:«осы баптың 2-тармағында көзделген құқықтарды пайдалану заңмен белгіленуі және: а) басқа адамдардың құқықтары мен беделін құрметтеу үшін; б) мемлекеттік қауіпсіздікті, халықтың денсаулығын немесе имандылығын қорғау үшін қажетті болып табылатын ерекше міндеттер мен ерекше жауапкершілік жүктейді» делінген.
Мәселе онлайн-мазмұнды қалай және қандай масштабта реттеу керектігінде. Онлайн-ресурстардың мазмұнын немесе Интернетке қолжетімділікті реттейтін және шектейтін құқықтық актілер адам құқықтарын қорғау жөніндегі қолданыстағы халықаралық келісімдерде баяндалған қағидаттарға негізделуге тиіс.
ЕҚЫҰ-ның БАҚ бостандығы жөніндегі өкілінің бюросы ұйымдастырған Тоғызыншы оңтүстіккавказ БАҚ конференциясының декларациясында келесі шешімдер ұсынылады:
- Интернетте пікір білдіру бостандығына құқықты шектеу халықаралық құқық пен стандарттарға сәйкес келсе, демократиялық қоғамда қажет болып, заңда қарастырылған және қоғамдық мүдделер үшін қолданылса ғана қолайлы;
- Ұлттық заңнама Интернеттің, оның ішінде онлайн-БАҚ-тың ашықтығы мен айқындығына ықпал етуі тиіс;
- Интернет-пайдаланушылар өздерінің жеке ақпаратына қол сұқпаушылық саласындағы заңсыз бұзушылықтардан қорғалуы тиіс;
- Мемлекеттік органдар журналистер, сондай-ақ блогерлер және «азаматтық репортерлар» өз қызметін кедергісіз жүзеге асыра алатын жағдайларды қамтамасыз етуі керек.
Ұлттық құқық нормалары
Интернет баламалы пікір білдіруге болатын Қазақстандағы жалғыз алаң болып қалуда, бірақ бұл алаң барған сайын қауіп-қатерге ұшырауда.
Интернеттегі сөз бостандығын осылай басу 2009 жылы қабылданған дәстүрлі баспа және хабар тарату БАҚ-ына жауап беретін сол органдардың бақылауына желідегі мазмұнды беру туралы заңның тікелей нәтижесі болып табылады. «Бұқаралық ақпарат құралдары» ұғымы кеңейтілді, оған интернет-ресурстар да жатқызылды. 1999 жылғы 23 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңының 4 тармақ, 1-ші бабында «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» мынадай анықтама беріледі: бұқаралық ақпарат құралы - мерзімді баспасөз басылымы, теле -, радиоарна, киноқұжаттама, дыбыс-бейне жазбасы және интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе үздіксіз бұқаралық таратудың өзге де нысаны.
Сот және құқық қолдану тәжірибесінде бұл норма көптеген проблемалар мен дұрыс емес түсіндірулерді тудырады. Қазақстанда сөз бостандығына негізгі кедергі болып табылатын қылмыстық баптар блогтарды, форумдарды, чаттарды, жеке беттер мен әлеуметтік желілерді, сондай-ақ ресми жаңалықтар сайттарын қоса алғанда, барлық интернет-ресурстарға қолданылады. Бұдан басқа, ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (ҚР ӘҚБтК) және ҚР Қылмыстық кодексінің (ҚР ҚК) БАҚ-ты атап өтетін нормалары интернет-ресурстарға да қатысты.
Қазақстандық заңнама бойынша интернет-ресурстарды пайдаланумен байланысты қылмыстардың субъектісі, құқық бұзушы деп кім танылуы мүмкін?
«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңның 25-бабына сәйкес бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңдарды бұзғаны үшін бұған кінәлі бұқаралық ақпарат құралының меншік иесі, таратушысы, бас редакторы (редакторы), таратылған хабарлар мен материалдардың авторлары жауапты болады. Тиісінше, өз келушілеріне осы интернет-ресурстарда өз ақпаратын орналастыруға мүмкіндік беретін интерактивті сервистерді ұсынатын барлық интернет-ресурстар (блог жүргізу, ресурс материалдарына түсініктеме қалдыру, форумға немесе чатқа қатысушы болу және т.б.) заңға сәйкес жауапты болады. Бұл ретте көрсетілген тұлғалар арасында жауапкершілік қалай, қандай шамада бөлінуге тиіс екені көрсетілмейді.
ҚР Қылмыстық заңнамасында жазбаша және ауызша мәтіндерді тарату, сондай-ақ көпшілік алдында сөйлеу арқылы жасалған әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін бірқатар баптар бар. Бұл баптарға 161-бап («басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат жүргізу немесе жария түрде шақыру»), 174-бап («әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыру»), 274-бап («қоғамдық тәртіпті бұзу немесе азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін тудыратын көрінеу жалған ақпарат тарату»), 179-бап («билікті басып алуды немесе ұстап тұруды насихаттау немесе жария түрде шақыру, сол сияқты билікті басып алу немесе ұстап тұру не Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгерту»), 256-бап («терроризмді насихаттау немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру») және т.б баптар кіреді.
ҚР ҚК 174-бабы («Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыру») неғұрлым «табысты» қолданылады; онымен Интернеттегі жарияланымдар бойынша соңғы беделді сот процестері байланысты. Мақалада «әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадір-қасиетін не діни сезімдерін қорлауға бағытталған қасақана іс-әрекеттер, сол сияқты азаматтардың дінге көзқарасы, тектік-топтық, ұлттық, рулық немесе нәсілдік қатыстылығы белгісі бойынша олардың айрықшалығын, артықшылығын не кемдігін насихаттағаны үшін, егер бұл іс-әрекеттер жария түрде немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін пайдалана отырып жасалса, жауаптылық көзделеді., сол сияқты әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты насихаттайтын әдебиетті немесе өзге де ақпарат жеткізгіштерді дайындау немесе тарату арқылы жасайды және екі жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу не сол мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны көздейді».
ҚР ҚК–нің тағы бір бабы – 274-бабы - «Қоғамдық тәртіпті бұзу немесе азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін тудыратын көрінеу жалған ақпарат таратқаны үшін» жауапкершілікті көздейді. «Бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін» пайдалану ауырлататын фактор ретінде сараланады, яғни егер ақпарат Интернет арқылы таратылса, жаза қатаң болады. Бұл мақала кәсіпкер К. Ratel.kz және Forbes.kz- ның шағымының ұлттық және халықаралық сарапшыларынан сынға ұшырап, негізін қалады.
Азаттық
Мысалы, 2016 жылы Қазақстанның екінші кезеңдік шолуын қарағаннан кейін БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеті заңнама мен тәжірибеге қатысты өз алаңдаушылығын білдірді «...бұл пікір бостандығы мен олардың еркін білдіру құқығын бұзады», атап айтқанда «...қылмыстық заңнаманың ережелерін кеңінен қолдану, оның ішінде [...] өз пікірін білдіру бостандығына құқығын жүзеге асыратын адамдардың көрінеу жалған ақпарат таратуы туралы».
2015 жылы қазақстандық заңнамада «желілік басылым» ұғымы пайда болды. Қазақстандағы Интернет-сайттар, егер ол БАҚ танылса да, желілік басылым ретінде есепке тұра алады. Бұл мәртебенің артықшылығы, әдеттегі сайтты сот шешімінсіз бұғаттауға болады және желілік басылымға кіруді шектеу үшін сот шешімі қажет. Бұл ретте, егер мемлекеттік бақылау қорытындылары бойынша желілік басылымның меншік иесінің ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымы Қазақстан Республикасынан тыс жерде екені анықталған жағдайда, желілік басылымды есепке қою туралы куәліктің күші жойылды деп танылады.
Желілік басылымдардың мәні неде? Бастапқыда логика келесідей болды: интернет-ресурстардың жалпы массасынан шынымен бақ болып табылатын сайттарды шығару. Бұл норманы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне балалардың денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасы арқылы енгізу көзделді. Алайда бұл заң жобасын ҚР Конституциялық Кеңесі ҚР Конституциясына сәйкес емес деп таныды.
Осыған қарамастан, желілік басылымдар туралы норма «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңында іс көрініс тапты
2017 жылы «Ақпараттандыру туралы» заңда интернет-ресурстарды пайдаланушыларды сәйкестендіруге міндеттейтін норма пайда болды. 36-бапқа сәйкес, сайт иелері пайдаланушы келісімін жасауы керек және мақаланың астында өз пікірін білдіргісі келетін немесе кез-келген басқа «жалпыға қол жетімді ресурста» түсініктеме қалдырғысы келетіндердің бәрі осы келісімді қабылдап, содан кейін сәйкестендіру рәсімінен egov.kz сайтында (электрондық үкімет) немесе өзінің (тіркелген) мобильді нөміріне алынған SMS арқылы өтуі керек. Әрине, бұл норма интернеттегі пікір білдіру бостандығының деңгейіне де әсер етеді.
Ардақ Құлтаев
Сол жылы БАҚ туралы заңға «насихат» деген ресми ұғым енгізілді. БАҚ туралы Заңның 2-бабына ескертпеде бұқаралық ақпарат құралдарында насихаттау деп «Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынған ақпарат туралы қоғамдық оң пікірді қалыптастыру және (немесе) шектеусіз адамдар тобын құқыққа қарсы әрекет жасауға немесе әрекетсіздікке итермелеу үшін көзқарас, фактілер, дәлелдер және өзге де, оның ішінде әдейі бұрмаланған ақпаратты тарату» түсініледі.Бұл тұжырымдама түсініксіз болғандықтан, бұқаралық ақпарат құралдары сенімді ақпарат таратса да, насихат үшін жауапкершілікке тартылу қаупін тудырады. Бұл түсіндіру сонымен бірге сөз бостандығын шектеуге әкеледі.
Интернет-ресурстарға қолжетімділікті бұғаттауға қатысты айтар болсақ-2014 жылғы сәуірде «Байланыс туралы» ҚР Заңына мұндай қолжетімділікті тоқтата тұру тәртібін регламенттейтін 41-1-бап қосылды. Жаңа баптың редакциясына сәйкес, сот шешімін алмай, Бас прокурордың немесе оның орынбасарларының ұйғарымы бойынша интернет-ресурстарға қол жеткізу шектелуі мүмкін. 2016 жылы Қазақстанда «соттан тыс бұғаттауға» құқығы бар адамдардың тізімі кеңейтілді: енді мұндай өкілеттіктер Ұлттық қауіпсіздік комитетінің лауазымды тұлғаларына да берілді. Іс жүзінде бүгінде, сайттардың 90,45% сот шешімінсіз бұғатталды.
2020 жыл бойынша Қазақстанның жағдайы
Өткен жылғы оқиғалар Қазақстандағы сөз бостандығының жағдайы нашарлай түскенін айғақтайды.
Өкінішке орай, пікір білдіру бостандығы саласындағы оптимизмнің себептері аз. «Өтпелі кезең» деп аталатын биліктің берілуіне байланысты оқиғалар, сондай-ақ баспасөзді қаржыландыру жөніндегі мемлекеттік саясат, өкінішке орай, Қазақстандағы сөз бостандығына әсер етті. Сөз бостандығы құқығын сот практикасы, заңнама, бұғаттауда да күшейтеді.
Жыл сайын Қазақстанда ҚР ҚК 174-бабы «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, тектік-топтық немесе діни алауыздықты қоздыру» бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың саны өсуде. ҚР Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ақпараты бойынша, 2017 жылы осы бап бойынша 54 адам, 2018 жылы 83 адам сотталған. 2019 жылдың қаңтар-қыркүйек айлары аралығында 40 адам сотталды. Барлық жағдайларда интернеттегі Жарияланымдар үшін жауапкершілік жүктелгенін атап өткен жөн.
Сот практикасын талдау істердің осы санаты бойынша ақтау үкімдерінің саны аз екенін көрсетеді. Санкциялар қатаң қолданылып, негізінен бас бостандығынан айыру, кейбір жағдайларда белгілі бір қызметпен айналысуға тыйым салынды. Мақаланың басты мәселесі-пікір білдіру бостандығы мен жеккөрушілік тіліне қарсы тұру арасындағы тепе-теңдікті сақтау. Тәжірибе көрсеткендей, тепе-теңдік пікір білдіру бостандығының пайдасына бұзылмайды. Мақаланың тұжырымдамасы халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді және оны қолдану көбінесе саяси сипатта болады.
Интернет-ресурстарға қолжетімділікті бұғаттауға келетін болсақ, 2019 жылдың басында 29 468 домен бұғатталды, оның ішінде 1 126-сы сот шешімі бойынша, ал 10 661-і уәкілетті мемлекеттік органдардың ұйғарымы бойынша. Қазақстанда тыйым салынған интернет-ресурстардың толық және өзекті тізілімі жоқ. Мұның бәрі Интернеттегі пікір білдіру бостандығының бұзылуына әкеледі.
2020 жылғы наурызда Қазақстан коронавирустық инфекциямен күресу үшін елдің барлық аумағында төтенше жағдай режимін енгізді.Төтенше жағдайдың енгізілуі Қазақстан азаматтарының азаматтық, саяси, экономикалық құқықтарын іске асыруды шектетіліп,алаңдатарлық жағдайға айналды:
- Мемлекеттік органдардың қызметі туралы ақпаратқа қол жеткізу қиын, ақпарат сұратулары мерзімдерді бұза отырып өңделеді; мемлекеттік органдар өкілдерінің брифингтері мен баспасөз конференциялары журналистердің қатысуынсыз онлайн-форматта өтеді;
- ТЖ жағдайында сот процестерін жариялауға журналистердің қолжетімділігі шектелген;
- Төтенше жағдай кезінде сот ісін жүргізу қашықтан басқару форматына ауыстырылды, бұл сот төрелігін іске асырудың жариялылығы мен қағидатын іске асыруға бірден теріс әсер етті. Техникалық қиындықтар мен байланыс проблемаларына байланысты журналистер сот процестерін жариялауда қиындықтарға тап болады, соттар журналистерге ашық сот процестеріне онлайн қатысу құқығынан бас тартады;
- Азаматтық белсенді Әлнұр Ильяшев ұсталынып, қамауға алынды (қылмыстық іс әлеуметтік желіде «Нұр Отан» билеуші партиясының қызметі туралы сыни посттар жарияланғаннан кейін қозғалды);
- Ақтаудан журналист әлеуметтік желінің жеке аккаунтында күлкілі суретті жариялағаннан кейін сөгіс алды.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы Қазақстанда негізгі халықаралық қағидаттар сақталмайтынын, азаматтық және саяси құқықтар туралы Пактінің 19-бабы үнемі бұзылатынын көрсетеді. Бұл тәуелсіз журналистердің жұмысына үлкен қауіп төндіреді және азаматтық қоғамдағы қорқыныш атмосферасын күшейтеді. Мұның бәрі Қазақстанның халықаралық ұйымдар рейтингтеріндегі позицияларынан көрінеді: мысалы, RSF баспасөз бостандығының әлемдік индексінде 2019 жылы Қазақстан 180 елдің ішінде 158-ші орында тұр.
Азаттық радиосы
Іс жүзінде қылмыстық істер тоқтатылған жағдайлар әлі де кездеседі. Мәселен, қылмыс құрамының болмауына байланысты Шымкент қаласынан келген журналист Зауре Мирзаходжаеваға қатысты «көрінеу жалған ақпарат тарату» бабы бойынша қылмыстық қудалау тоқтатылды. Сондай-ақ, құқық қорғаушы Айгүл Шакибаеваға қатысты іс жабылды, ол полицейлердің жүргізушіні дөрекі ұстағаны туралы пост жариялады. Алайда, журналистер мен блогерлерге қылмыстық іс қозғау фактісі, сөзсіз, сөз бостандығы құқығын шектеу болып табылады және белгілі бір дәрежеде салқындату әсеріне ие.
Дегенмен, дұрыс бағытқа жылжу байқалуда: Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне атқарушылық іс жүргізуді және қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңына қол қойды, онда жала жабу туралы бапты қылмыстық сипаттан арылту туралы ереже қамтылған. Енді ҚР ҚК 130-бабы («Жала жабу») Қылмыстық кодекстен Әкімшілік кодекске ауысты.
Даурен Ерболат
Қазақстандағы жағдайды цифрлы саладағы адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық талаптары мен стандарттарына сәйкес келтіру жөніндегі ұсынымдар
- Желідегі құқыққа қарсы ақпаратты реттеу бөлігіндегі проблемалардың шешімін іздеген кезде пікір білдіру және сенім білдіру бостандығына құқық туралы ұмытпау және желідегі құқыққа қарсы ақпаратпен күресті тәуелсіз пікірді басу құралы ретінде пайдаланбау;
- Бұқаралық ақпарат құралы ретінде есепке алынбаған интернет-ресурсты бұқаралық ақпарат құралдарына теңестіретін норманың күшін жою;
- ҚР Қылмыстық кодексінің 174-бабын алып тастау керек, себебі ол қолданыстағы түрде адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді. Өшпенділік негізінде жасалған қылмыстар үшін жауапкершілік басқа құқық бұзушылықтардың жекелеген құрамдары ретінде қосылсын, сондай-ақ теріс салдарға әкеп соқтыратын қатты өшпенділік тілі көрініс тапқан жағдайларда ғана жауаптылыққа тартылсын;
- Бас прокуратура мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетіне соттан тыс бұғаттау құқығын беретін «Байланыс туралы» ҚР Заңының 41-1-баптары алынып тасталсын; сайттарға кіру сот актілері негізінде ғана шектелсін;
- Мемлекетке тыйым салынған сайттардың толық және өзекті тізіліміне қол жеткізуді қамтамасыз етсін;
- Ақпараттық заңнаманы халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру, атап айтқанда, БАҚ туралы жаңа демократиялық заң қабылдау, ал құқық қолдану практикасында халықаралық қағидаттар мен стандарттарға сілтеме жасау;
- Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында пікір білдіру бостандығына құқықты іске асырумен байланысты әрекеттерді қылмыссыздандыру тоқтатылсын (қорлау, көрінеу жалған ақпарат тарату, алауыздық тудыру).
