Инфрақұрылымдық әсер

Кіріспе

Қазақстанда цифрлық инфрақұрылым саласында жұмыс істейтін қытайлық IT компаниялардың саны көп; бұл жұмыс заманауи деректер орталықтарын құруды, 5G технологияларын енгізуді, «ақылды қалаларды» дамытуды және цифрлық ақпаратпен операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін инфрақұрылымның көптеген басқа компоненттерін қамтиды. Қазақстандағы осы қызметтің ең белсенді қатысушыларының бірі Huawei Technologies компаниясы болып табылады.

Huawei Technologies

Huawei Technologies [1] компаниясын 1987 жылы Қытайдың ұлттық-азаттық армиясының бұрынғы қызметкері (ҚҰАА) Жэнь Чжэнфэй құрды. Қазіргі уақытта Huawei Technologies тұтынушылық электроника, телекоммуникациялық жабдықтар мен процессорлардың әлемдегі ең ірі өндірушілерінің бірі болып табылады және 5G технологиясын және жасанды интеллектті әзірлеу мен енгізуде әлемдік көшбасшылардың бірі болып табылады.

Huawei компаниясының Қазақстанға салған ірі инвестициялары 2008-2009 жылдардағы дағдарыс кезінде басталды. 2009 жылы Huawei Technologies компаниясы мен Қазақтелеком АҚ байланыс саласындағы қазақстандық ұлттық компания арасында ынтымақтастық туралы алғашқы келісімге қол қойылды [2]. Осы Келісім шеңберінде Huawei Technologies компаниясы қазақстандық серіктеспен бірлескен жобаларды қаржыландыру үшін 2009-2010 жылдары 200 млн АҚШ долларына дейін тартуға дайын екенін білдірді. Бұл ретте, сол кезде де қазақстандық тарап қаржыландырудың нақты шарттары мен көлемін белгілеу Қазақтелеком АҚ мен Huawei Technologies арасындағы жекелеген келісімдердің мәні болатынын атап өтті. Өкінішке орай, бұл келісімдердің мәтіндері көпшілікке қол жетімді емес.

Содан бері ынтымақтастық нығайып, дамыды; 2014 жылдан бастап компания қазақстандық ұялы байланыс операторларына LTE форматындағы байланысты енгізуге [3] көмектесті. Huawei компаниясы Қазақтелеком АҚ технологияларын 4T4R базалық станцияларын қойды, бұл Орталық Азияда FWA [4] радио интерфейсі арқылы интернетке тіркелген сымсыз қолжетімділіктің бірінші желісін орналастыруға мүмкіндік берді. Айта кету керек, FWA желісі 5G технологиясына көшуге оңай дайындалуы мүмкін, бұл компанияға шығындарды азайтуға мүмкіндік береді; сонымен бірге, мұндай шешім компанияға 5G шешімдерін енгізетін басқа компанияларға қарағанда белгілі бір бәсекелестік артықшылықтарға ие болуға мүмкіндік береді, өйткені оның ауысуға дайын инфрақұрылымы бар.

2022 жылы ҚР цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (ЦДИАӨМ) және Қазақстанның Huawei технологиялары компаниясы цифрлық көпір 2022 халықаралық форумы шеңберінде Қазақстанда цифрлық хаб құру тақырыбында өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойды [5].

Huawei Technologies Digital Kazakhstan бағдарламасына белсенді қатысады, оның шеңберінде өңірлерді байланыспен және интернетке кең жолақты қолжетімділікпен қамту бойынша 250-ден астам жоба жүзеге асырылды. Қазір Huawei технологияларына негізделген мыңнан астам базалық станциялар орналастырылған. Өкінішке орай, мобильді байланыс және мобильді интернет базалық станцияларының саны мен өндірушілері туралы ақпараттың көпшілікке қол жетімді болмауына байланысты, компанияның базалық станциялардың қанша үлесін қамтитынын нақты көрсету мүмкін емес. Алайда, жанама мәліметтерге сүйене отырып, бұл үлес маңызды деп айтуға болады.

Huawei деректер инфрақұрылымын дамыту жобаларында белсенді жұмыс істеп, бұлттық қызметтерді енгізеді, Big Data өңдеу үшін деректер орталықтарын салады және жасанды интеллект мүмкіндіктеріне негізделген шешімдерді белсенді түрде енгізеді. 2023 жылдың мамырында Алматыда өткен Huawei Cеріктестік Конференциясы [6] кезінде компания желіні автоматты интеллектуалды басқаруға арналған бұлттық шешімдерді ілгерілетуді корпоративтік сектордағы басты басымдық деп санайтынын мәлімдеді.

Сондай-ақ, компания Қазақстанда 5G желілерін іске қосуды жоспарлап отыр, 2023-2025 жылдар кезеңінде 5G желілері Елордада және Қазақстанның барлық облыс орталықтарында іске қосылатын болады. Қазақстанда 5G желісін енгізу сияқты өршіл міндетті Huawei жабдықтары мен технологиялары, атап айтқанда 5GtoB экожүйесі негізінде жүзеге асыру жоспарлануда деп, Digital Bridge 2022 [7] халықаралық форумы шеңберінде өткен 5G On Silk Road форумында ҚР ЦДИАӨМ телекоммуникациялар комитетінің төрағасы Ержан Мейрамов мәлімдеді.

Осылайша, Huawei Technologies қазақстандық АКТ-нарығында негізгі позицияларды иеленді және іс жүзінде 5G және Big Data технологияларын ілгерілетуде монополист болып табылады. Бұл жағдайға компанияның қазақстандық және Қытай билігімен жақсы байланыстары ықпал етеді. Сонымен қатар, Huawei Technologies компаниясының өзі бақылау және цензура проблемаларына байланысты түсініктемелерді жариялау тұрғысынан өте жабық және ашық емес болып қала береді сонымен қатар Қазақстан азаматтарының цифрлық құқықтарының ықтимал бұзылуына байланысты мәселелерге түсініктеме бермейді.

Бейнебақылау жүйелері бойынша компаниялар

Қазақстанда цифрлық инфрақұрылымды дамытудың тағы бір маңызды бағыты «ақылды қалаларды» дамыту болып табылады, ол көлік ағындарында және адамдар көп жиналатын жерлерде бейнекамералар желілерін құруды да қамтиды. Бұл бақылау желілерін жасанды интеллектті қолдануға негізделген аналитикалық құралдар мен шешімдер кеңінен қолданылатын ситуациялық орталықтар үйлестіреді және бақылайды. Бейнекамера желілері арқылы бақылау технологияларындағы әлемдік көшбасшылар-қытайлық Hikvision және Dahua компаниялары. Бұл екі компания да қазақстандық нарықта белсенді қатысуда.

Hikvision

Hikvision компаниясы (Hangzhou Hikvision Digital Technology CO., Ltd) 2001 жылы құрылды, 20 жыл ішінде Hikvision шағын стартаптан бейнебақылау жүйелерін өндіруде әлемдік көшбасшыға айналды. IHS талдау агенттігінің бағалауы бойынша корпорацияның жаһандық камералар мен бейнебақылау жабдықтары нарығындағы үлесі 2017 жылы шамамен 22% құрады. Forbes журналы компанияның капиталдандыруын 47,8 миллиард долларға бағалайды және акциялардың бақылау пакеті (42%) ҚХР үкіметіне тиесілі. Hikvision компаниясының басшысы-Бас директор Янь Чжон Ху.

Компания Қазақстанда 2015 жылдан бастап жұмыс істейді, алайда ол өте жабық және ашық емес, оның сайтында [8] компанияның саясаты туралы ақпарат немесе тұрақты даму туралы есептер жоқ; пресс-релиздер бөліміндегі соңғы жаңартулар 2019 жылдан басталады. Сонымен қатар, сайт байланыс тұрғысынан қауіпсіз емес, өйткені https шифрланған емес, ескірген https протоколын қолданады.

Айта кету керек, компания бейнебақылау технологиясының сөзсіз жетістіктеріне қарамастан, Қытайдағы келіспеушіліктерді қадағалау және қудалау үшін Hikvision жабдықтары мен технологияларын пайдаланумен байланысты даулы беделге ие. Компанияның континентальды Қытайда да, Шыңжаңда да бетті тану технологиясы бар бақылау жүйелерімен жабдықтау тәжірибесі кеңінен танымал, мұнда Hikvision жабдықтары, сондай-ақ басқа да танымал Dahua компаниясының жабдықтары [9] «қайта тәрбиелеу лагерлері» деп аталады.

Өкінішке орай, Қазақстанның ресми тұлғалары Hikvision компаниясының Қазақстандағы Smart Cities ұйымына қытайлық тәсілдер трансферін іс жүзінде жүзеге асырып жатқандығын көрмейді немесе проблемаларды көргісі келмейді. Мәселен, 2022 жылғы желтоқсанда Алматыда Smart Cities технологияларына арналған PROFIT Smart City Day [10] конференциясында ЦДИАӨМ, әкімдіктер, облыстық әкімшіліктер мен бизнес өкілдері Қазақстандағы қалаларды цифрландырумен қалай айналысатынын талқылады.

Конференцияда сөз сөйлегендер Hikvision Kazakhstan өңірлік менеджері Кәрібжанов мырза және Қазақстандағы Hikvision ресми дистрибьюторы болып табылатын Intant Distribution компаниясының CCTV бағытының директоры Сизаско ханым Hikvision жабдығы ЖИ негізінде жұмыс істейтін Face ID бағдарламалық қамтамасыз етумен ұштастыра отырып, табысты жұмыс істеп, «қылмыс деңгейі азайтуға» көмектесетінін ерекше атап өтті. Олардың айтуынша,«Hikvision бүгінде қауіпсіздік жүйелері саласында әлемде бірінші орында тұр.

Компанияның байыпты халықаралық тәжірибесі бар және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін бетті тану жүйесі, интеллектуалды бейнебақылау, бейне мазмұнын талдау, оқиғаларды болжауды қамтитын өз жүйелерін ұсынады. Қытайдағы «Қауіпсіз қала» жүйесін құру тәжірибесіне сүйене отырып, жаңа технологиялар құқық қорғау қызметінің тиімділігін арттыруға, қылмыс деңгейін төмендетуге және қауіпсіз және тұрақты әлеуметтік ортаны құруға көмектеседі». Бұл ретте компания өкілдері мен дилерлері Hikvision жабдығын Қазақстан азаматтарын бақылау үшін пайдалану мүмкіндігіне ешқандай түсініктеме бермейді.

Қазақстандық биліктің өзі Smart Cities-те бейнебақылауды ұйымдастырудың қытайлық тәсіліне өз міндеттемелерін ашық мәлімдейді. Мәселен, 2019 жылы Қытайға сапары барысында Қазақстан Президенті Тоқаев Hikvision компаниясына барды, содан кейін Нұр-сұлтан қаласын дамыту жөніндегі кеңесте қаланы цифрландыру жөніндегі әлсіз жұмысты сынға алды. Президент Hikvision компаниясының адамдардың бет-әлпетін анықтайтын камераларын жоғары бағалады және үкіметке осы бағытта жұмыс істеуді тапсырды.

«Жақында біз Қытайда үкіметімізбен және қала әкімдіктерімен ынтымақтасатын компанияға бардық. Олар барлық негізгі қалаларды өте терең цифрландырды. Яғни, сіз экранды басыңыз және деректер адамға, оның білімінен бастап несие тарихына дейін шығады. Біз осы бағытта жүруіміз керек. Бұл әлемдік үрдіс», - деді Тоқаев.

Осылайша, Қазақстан билігі ең жоғары деңгейде Smart Cities ұйымының қытайлық тәсілдерін – адам құқықтарынан «қауіпсіздіктің» жалпы бақылауы мен басымдығын іске асыруға ұмтылысын растайды.

Dahua

«Ақылды қалалар» бейнебақылау және құрылыс саласында жұмыс істейтін тағы бір ірі қытайлық компания — Dahua (Zhejiang Dahua Technology Co., Ltd). Dahua компаниясы 2001 жылы құрылды. 2020 жылғы жағдай бойынша Hikvision компаниясының көшбасшылығынан кейін әлемдегі ең ірі бейнебақылау жүйелерін өндірушілер рейтингінде екінші орында тұр. Dahua ішінара Central Huijin Investment қоры мен China Securities Finance Corp инвестициялық компаниясы арқылы мемлекетке тиесілі. (бұл екі ұйымды да қытай билігі басқарады).

Forbes журналының мәліметі бойынша, Zhejiang Dahua Technology компаниясының нарықтық капитализациясы 6,7 миллиард долларды құрайды, ал сату көлемі 2,8 миллиард долларды құрайды. Пайда болу кезеңінде Dahua бейнебақылау жүйелерін өндіруге маманданған, ал қазір оның портфолиосы желілік жабдыққа және IoT (Internet of things) байланысты технологиялармен толықтырылған.

Dahua Technology өкілдігі Қазақстанда 2017 жылы ашылды [11]. Бейнебақылау және бақылау жүйелерінің кең желісінен басқа, компания мемлекетпен өзара іс – қимыл жобаларына қатысады-жол жағдайын бақылау және бейнебақылаудың жалпыұлттық жүйесін құруда техникалық әріптес болып табылады. Ол үшін Dahua қазақстандық Коркем Телеком компаниясымен Сергек брендімен ынтымақтасады [12].

2017 жылдан бастап Қазақстан қалаларында Сергек аппараттық-бағдарламалық кешендері жұмыс істейді (бұл қазақ тілінде «қырағы» дегенді білдіреді), бұл қаланың жолдары мен көшелеріндегі құқық бұзушылықтарды тіркейтін бейнебақылау, талдау және болжаудың зияткерлік жүйесі. Сергек кешендері аудандардың криминогенділігі мен жол учаскелерінің апаттылығы картасына сүйене отырып орнатылады. Қазіргі уақытта Қазақстан бойынша барлығы 30 мыңнан астам камера орнатылған.

Жалпы бейнебақылау камераларынан алынған суреттер қалалық ахуалдық орталықтарға жіберіледі, онда полиция қызметкерлері жағдайды бақылап, қажет болған жағдайда шаралар қабылдай алады. Кешендер алғаш рет Астанада, содан кейін Алматы, Шымкент, Өскемен және Семей сияқты бірқатар басқа қалаларда енгізілді. Кешендер үнемі жаңартылып отырады, өйткені олардың техникалық сипаттамалары жақсарады. Dahua Technology қазір бет-әлпетті тану, көлік құралдарын және автомобиль нөмірлерін тану функциясы бар жасанды интеллектке негізделген аналитикалық бейнебақылау жүйелерін, сондай-ақ кез келген ауа-райы жағдайында адамдар мен көлікті анықтай алатын камераларын енгізуде.

Осылайша, Dahua жабдығын қазақстандық билік жолдардағы автомобильдерді ғана емес, азаматтарды да бақылау үшін пайдаланады. Бірақ компанияның жабдықтары мен желілері кибершабуылдан жеткілікті қорғалған ба? Dahua және Hikvision екеуі де бұрын деректер қауіпсіздігіне қатысты бірнеше жанжалдарға қатысқан болатын.

2016 жылы әлемде бейнебақылау жүйелеріне жасалған ең үлкен DDoS шабуылдарының бірі болды, оны бірінші болып американдық тергеуші журналист Брайан Кребс хабарлады [13].Содан кейін хакерлер миллионнан астам DVR-ге қол жеткізді. Зиянкестер бүкіл әлемде орнатылған желілік қауіпсіздік камераларын көруге мүмкіндік алды.

2017 жылы тағы бір резонанстық оқиға болды, IP камераларында осалдық анықталды [14], онда бөгде адамдар бейнебақылау жүйелеріне қол жеткізе алатын болды. Сонымен қатар, Dahua компаниясының желіаралық арқылы АҚШ-та және басқа елдерде орнатылған камералардан алынған мәліметтер Қытай аумағына келді. Dahua бағдарламалық жасақтаманы жаңартуды тез арада шығарды, дегенмен киберқауіпсіздік сарапшылары бағдарламалық кодтың басқа бөлігінде ғана жасырылған осалдықты қайта тапты. IT қауымдастығы бұл жағдайды тұтынушыларды әдейі алдау деп сипаттады.

Әдепкі Backdoor

Жағдайдың парадоксы-нарықта қауіпсіздікті қамтамасыз етуге арналған бейне жүйелерін ұсынатын Hikvision және Dahua компаниялары өз жүйелерінің бұзушылықтардан және DDoS-attacks қауіпсіздігіне кепілдік бере алмайды. Кейбір сарапшылар Қытайда жасалған бейнебақылау жүйелерін бұзуға қол жетімділік олардың архитектурасында жатыр деп күдіктенеді, онда бастапқыда жүйелерге рұқсатсыз кіру үшін пайдалануға болатын backdoors бар.

Бұл backdoors Қытай билігінің оларға қол жеткізуі үшін жүйелерге салынған деп болжануда. Егер бұл болжам дұрыс болса, онда қытайлық бейнебақылау жүйелерін енгізу қытай билігіне осы жүйелер орнатылған кез-келген елде бақылауды жүзеге асыруға [16] мүмкіндік береді. Әрине, бұл қытайлық бейнебақылау жүйелері пайдаланылатын қазақстандық «ақылды қалалардың» қауіпсіздігіне және бүкіл қазақстандық цифрлық инфрақұрылымның қауіпсіздігіне күмән келтіреді.

Осылайша, қытайлық компаниялар Қазақстанның цифрлық инфрақұрылымын салуға белсенді қатысады деп айтуға болады. Олар кабельдік инфрақұрылымға инвестиция салады, деректер орталықтарын құрады, байланыс технологияларын енгізеді, қалаларда да, ауылдық жерлерде де LTE және 5G желілерін салады. Қазақтелеком ұлттық телекоммуникациялық компаниясы мен қытайлық жабдықтар мен технологиялар өндірушілері арасында ұзақ мерзімді келісімшарттар жасалуда, бұл ынтымақтастық қарқынды дамып, үнемі кеңейіп келеді.

Бұл осы жұмысқа қатысатын қытайлық компанияларға Қазақстанның цифрлық инфрақұрылымын белгілі бір бақылауға алуға мүмкіндік береді, ал АИ көмегімен бұлтты сақтау және басқару жүйелерін пайдалану қазақстандық цифрлық инфрақұрылымның қытайлық технологиялық алпауыттарға тәуелділігін арттыруда. Бұдан басқа, қытайлық IT компаниялардың цифрлық инфрақұрылымдағы Үстемдігі Қазақстанды айтарлықтай осал жағдайға қояды, өйткені ел болашақта технологиялар мен мердігерлерді таңдауда еркіндігі азаяды.

Huawei Technologies, Hikvision және Dahua сияқты компаниялардың Қытай үкіметімен айқын байланысын ескере отырып, Қытайдың қазақстандық цифрлық инфрақұрылымға ықпалы артып келеді және бұл өсім ел қауіпсіздігіне белгілі бір қауіп төндіреді деп айтуға болады.