Мүгедектігі бар адамдар үшін интернет мазмұны мен цифрлы өнімдердің қол жетімділігі

Кіріспе

Қазіргі заманғы ақпараттық қоғамда интернетке қол жетімділік-бұл адамның ақпарат алу және тарату бостандығына құқығын іске асырудың кепілі және оның көптеген салаларда адам құқықтарын сәтті жүзеге асыруының қажетті шарты. Кейбір пайдаланушылар үшін ақпаратты іздеуде, алуда және таратуда революциялық мүмкіндіктер жасай отырып, интернет басқаларға цифрлы кедергілер тудыратын жаңа бөліну желісіне айналады. Цифрлы теңсіздікке бейім әлеуметтік топтардың бірі-мүгедектігі бар адамдар. Мүгедек адамдар үшін ақпараттық технологиялардың қаржылық және техникалық қол жетімсіздігі және осыдан туындайтын цифрлы кедергілер оларды оқуға, еңбек етуге, ақша табуға және қоғамда белсенді рөл атқаруға мүмкіндіктерінен айырады. Нәтижесінде олар әлемдегі ең осал және оқшауланған санаттардың бірі болып қала береді.

Цифрлы өнімдер мен интернет-контенттің қолжетімді болмауы мүгедек адамдардың пікір білдіру және сенім білдіру бостандығын қоса алғанда, азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени құқықтар мен негізгі бостандықтарды, сондай-ақ адам құқықтарының Жалпыға бірдей декларациясының 19-бабында жарияланған сонымен қатар Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19-бабының 2-тармағында кейінірек кепілдік берілген ақпаратты іздеу, алу және тарату бостандығын іске асыруына кедергі келтіреді. Бұдан басқа, тиісті қолжетімділіктің болмауы немесе ақпаратты іздеу мен алудың шектеулі мүмкіндіктері Мүгедектердің құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясында (МҚК, Конвенция) бекітілген мүгедек адамдардың негізгі құқықтарын, оның ішінде сапалы білім алу құқығын (24-б.), еңбек пен жұмыспен қамтылу құқығын (27-б.), саяси, қоғамдық және мәдени өмірге қатысу құқығын (29, 30-б.) және т.б. қамтамасыз етудің мүмкін еместігіне немесе тиісінше орындалмауына әкеп соғады.

Осы талдаудың мақсаттары үшін интернет-контенттің және цифрлы немесе веб-қолжетімділік деп аталатын цифрлы өнімдердің қолжетімділігі контентке тең қолжетімділікті және мүгедек адамдардың интернет-ресурстың немесе өзге де цифрлы өнімнің функционалдығы мен контентімен қабылдау, түсіну, басқару, навигация және өзара іс-қимыл жасаудың тең мүмкіндіктерін білдіреді. Мүгедек адамдар деп көру (көзі көрмейтін және нашар көретін), есту (саңырау және нашар еститін), сөйлеу, тірек-қимыл жүйесі, когнитивті және неврологиялық бұзылулары бар адамдарды қоса алғанда, пайдаланушылардың кең ауқымы түсініледі.

Цифрлы теңсіздікті еңсеру, мүгедек адамдардың адами әлеуетін нығайту және олардың құқықтары мен бостандықтарын толық іске асыру үшін арзан ассистивті құрылғыларға қолжетімділікті ынталандырумен қатар, олар үшін ақпаратқа, бірінші кезекте интернет-контент пен цифрлы технологиялардың қолжетімділігін қамтамасыз ету арқылы тең мүмкіндіктер жасау маңызды.

Халықаралық стандарттар

Мүгедек адамдардың құқықтары саласындағы негізгі халықаралық құжат БҰҰ Бас Ассамблеясының 2006 жылғы 13 желтоқсандағы 61/106 қарарымен қабылданған Мүгедектердің құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы болып табылады. Ол мүгедек адамдардың құқықтарын қамтамасыз етудің іргетасы болып келіп, оны мүгедектер құқықтары жөніндегі комитет мүгедек адамдардың өздерінің азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары мен негізгі бостандықтарын жүзеге асыруы үшін аса маңызды алғышарт ретінде түсіндіреді. Қолжетімділікті алдын ала шарт деп тани отырып, Комитет жаңа құқықтар немесе бостандықтарды жасамайды, керісінше мүгедек адамдар үшін құқықтарды жүзеге асыруда тең мүмкіндіктерді талап етеді және бұрын қабылданған халықаралық шарттардың танылған және қолданыстағы ережелерін, атап айтқанда — қоғамдық пайдалануға арналған кез келген орынға немесе қызмет көрсетудің кез келген түріне қол жеткізу құқығы адамның кез келген белгілері мен жеке жағдайларына қарамастан, барлығына тең шарттарда берілуге тиіс деген қағидатты негізге алады. Бұл қағидат Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халықаралық конвенцияның 5-бабының F-тармағында бекітілген.

Осы қағидатқа сүйене отырып, қол жеткізу құқығы мүгедектік белгісімен бірге қарастырылуы керек. Дамыған елдердің тәжірибесінде веб-контентке және онлайн көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуден бас тарту халықтың пайдалануына арналған жалпыға қолжетімді қызметке Қызмет көрсетуден немесе оны ұсынудан бас тарту сияқты кемсітушілік деп танылды. Тиісінше, онлайн көрсетілетін интернет-ресурстар мен қызметтерге қолжетімділік барлығына, оның ішінде мүгедектігі бар адамдарға олар үшін қолжетімділік талаптарын ескере отырып, тең жағдайларда берілуге тиіс.

Конвенцияның рухы мен әрпіне сәйкес мемлекет мүгедек адамдардың ақпаратқа, оның ішінде интернетке қолжетімділікте құқықтарының теңдігін сақтауды қамтамасыз ету және қажетті жағдайлар жасау бойынша негізгі міндеттемелерді мойнына алады. МҚК-дің 9-бабына сәйкес қатысушы мемлекеттер мүгедек адамдардың өз таңдауы бойынша ақпараттың барлық арналары мен коммуникация құралдарын, атап айтқанда, пайдалана алуы үшін барлық қажетті жағдайларды жасауға жәрдемдесуге міндетті, әсіресе:

«а) халық үшін ашық немесе ұсынылатын объектілер мен қызметтердің қолжетімділігін көздейтін ең төменгі стандарттар мен басшылық бағдарламаларды әзірлеуге, оларды қолданысқа енгізуге және олардың сақталуын қадағалауға;

g) мүгедектердің интернетті қоса алғанда, жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларға (АКТ) және жүйелерге қол жеткізуін көтермелеу;

h) бастапқыда қолжетімді АКТ мен жүйелерді жобалауды, әзірлеуді, өндіруді және таратуды осы технологиялар мен жүйелердің қолжетімділігіне ең аз шығынмен қол жеткізілетіндей етіп көтермелеуге міндетті».

Ақпарат пен ақпараттық технологияларға қол жеткізу барлық салаларда адам құқықтарын жүзеге асырумен тығыз байланысты. Осыны негізге ала отырып, мүгедек адамдардың лайықты өмір сүру деңгейіне, қоғам өміріне тең құқылы қатысуға құқықтарын неғұрлым толық іске асыру, олардың экономикалық мүмкіндіктерін жұмыспен қамту және еңбек арқылы, оның ішінде онлайн арқылы кеңейту үшін мүгедек адамдарды басқалармен тең дәрежеде физикалық ортаға, сәулет және көлік инфрақұрылымына ғана емес, қазіргі заманғы цифрлы өнімдер мен интернетті қоса алғанда, ақпарат пен байланысқа да қол жеткізумен қамтамасыз ету талап етіледі.

Қазақстан Республикасының заңнамасын жалдау

Қазақстан мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялауының қарсаңында және одан кейін ұлттық заңнаманы оның ережелеріне, оның ішінде ақпаратқа қолжетімділікті қамтамасыз ету бөлігіне сәйкес келтіру мақсатында республикада «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңға, «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Заңға, м. а. бұйрыққа түзетулерді қоса алғанда, бірқатар нормативтік-құқықтық актілер мен заңнамалық өзгерістер қабылданды, инвестициялар және даму министрінің «Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарын ақпараттық толықтыру қағидаларын және олардың мазмұнына қойылатын талаптарды бекіту туралы бұйрығына (жаңа бұйрықтың бекітілуіне байланысты күші жойылды)» сәйкес әзірленді.

Қолжетімділік — МҚК негізгі ұғымы — Қазақстан Республикасының 2005 жылғы «мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» бейіндік Заңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясатының қағидаттарының бірі болып жарияланды. Алайда, қол жетімділіктің жалпы және цифрлы технологиялар саласындағы анықтамасы заңда көрсетілмеген. Сонымен қатар, мүгедек адамдар үшін ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен электрондық ресурстардың қолжетімділігін қамтамасыз ету қажеттілігі заңмен реттелмейді, дегенмен 22-бапқа сәйкес сурдо-және тифло-техникалық оңалту құралдарымен сенсорлық бұзушылықтары бар адамдарды, соның ішінде қазіргі заманғы АКТ-ны қамтамасыз ету бойынша белгілі бір жұмыс жүргізілуде. Қол жетімділікті анықтау жобалау стандарттары және құрылыс нормалары сияқты төменгі деңгейдегі нормативтік-құқықтық актілерде келтірілген. Олардағы қолжетімділік тар мағынада түсіндіріледі және негізінен физикалық орта объектілеріне және кеңістіктік-жоспарлау шешімдеріне жатады, бұл ақпаратқа, интернетке, коммуникация және байланыс құралдарына қол жеткізуді білдірмейді және Конвенцияның ережелеріне сәйкес келмейді. «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңның 14-бабының 3-тармағында мүгедек адамдардың «ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуге» құқығы жарияланады. Дегенмен, бұл құқық тар мағынада түсініледі және аудиотасымалдаушы Брайль қарпі бойынша әдебиеттерді шығаруға қатысты (28-бап); интернет және электронды цифрлы ресурстар ұғымдары заңда мүлдем жоқ.

2013 жылғы 15 сәуірдегі «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Заң мемлекеттік қызметтер көрсетуді, оның ішінде электрондық нысанда және электрондық үкіметтің веб-порталы арқылы көрсетуді реттейді (21-бап). Мемлекеттік қызметтерді көрсетудің негізгі қағидаттары қызмет алушылардың «тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша қандай да бір кемсітушіліксіз» қолжетімділігі мен тең қолжетімділігі деп жарияланады (3-б.). Мүгедектік Мемлекеттік қызмет көрсету кезінде заңмен тыйым салынған кемсітушілік негіздемелерінің тізбесіне енгізілмегенімен, ол «өзге жағдай» ретінде қаралуы және осы Ережемен қамтылуы мүмкін. Мүгедектердің құқықтары жөніндегі алдыңғы конвенцияларда мүгедектік кемсітудің жеке негізі ретінде енгізілген жоқ. Алайда, БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі Комитеті № 5 жалпы тәртіптің ескертуінде атап өткендей, «кез келген өзге жағдаяттар бойынша» ұғымы мүгедектік белгісі бойынша кемсітушілікті айқын білдіреді» (5-т.). «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» заң орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар болып табылатын, көрсетілетін қызметті берушілерге мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді алу кезінде мүгедек адамдар үшін қажетті жағдайлар жасауды, мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігін және көрсетілетін қызметті алушылардың көрсетілетін қызметтерді қолжетімді нысанда көрсету тәртібі туралы хабардар болуын қамтамасыз етуді, сондай-ақ мемлекеттік көрсетілетін қызметтер саласындағы жұмыскерлерді мүгедек адамдармен қарым-қатынас дағдыларына үйретуді айқын көздейді (3-б.). Алайда, заңда электрондық нысанда көрсетілетін қызметтерге қолжетімділікті қалай қамтамасыз ету керектігі айтылмайды. Онда электрондық қызметтердің қолжетімділігін реттейтін ережелер жоқ.

2015 жылғы 16 қарашадағы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» бейіндік Заң ақпарат иеленушілерді (яғни, мемлекеттік қаржыландыру алатын мемлекеттік органдар, ұйымдар және қоғамдық маңызы бар ақпараты бар басқа да субъектілер) «ақпарат беру кезінде мүгедектер үшін қажетті жағдайлар жасауды» міндеттейді (9-бап, 2/7-тармақ). Осыған ұқсас, 2015 жылғы 24 қарашадағы «Ақпараттандыру туралы» Заң мемлекеттік органдарды мүгедектігі бар адамдар үшін қолжетімділікті қамтамасыз етуді ескере отырып, өзінің ақпараттық жүйелерін құруды, пайдалануды және дамытуды міндеттейді.

«Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарын ақпараттық толықтыру қағидалары және олардың мазмұнына қойылатын талаптар» 2016 жылғы 28 қаңтардағы инвестициялар және даму министрінің м.а. бұйрығымен бекітілген, бұдан бұрын атап өтілгендей, қағидалардың жаңа редакциясын және мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарының бірыңғай платформасының (МО ИРБП) мазмұнына қойылатын талаптарды бекіткен ҚР цифрлы даму министрінің 2021 жылғы 2 сәуірдегі №114/Н жаңа бұйрығымен ауыстырылды. Осы Қағидалар Мемлекеттік органдардың МО ИРБП-де ақпаратты жариялауы бөлігінде жоғарыда аталған заңдардың ережелерін нақтылайды, платформаны толтыру тәртібін, сондай-ақ негізгі мазмұнды элементтерді және веб-беттерді ресімдеуге қойылатын талаптарды айқындайды. Мүгедектігі бар адамдар үшін веб-сайттардың қолжетімділігі бөлігінде құжат «ҚР СТ 2191-2012 — Ақпараттық технологиялар мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін интернет-ресурстың қолжетімділігі», сондай-ақ «ҚР СТ 2994-2017-Интернет-ресурстар. Нашар көретіндер үшін қолжетімділік талаптары» 2 қосымша, 30-т.). Осы ұлттық стандарттар бүкіләлемдік тор консорциумы ұсынған веб-контенттің қолжетімділігін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулықтың 2.0 (Web-content Accessibility Guidelines – WCAG 2.0) аудармасы және бейімделуі болып табылады. Алайда, ережелерде көрсетілген нұсқаулыққа қайшы келетін талаптар бар. Мысалы, қолжетімділікті қамтамасыз етудің негізгі тәсілі ретінде нашар көретіндер мен көрмейтіндер үшін Интернет-ресурстың баламалы нұсқасын жасау бекітіледі, ал ұлттық стандарт нормаларын орындау тек осындай нұсқа болмаған жағдайда ғана ұсынылады (2 қосымша, 31-т.). Бұдан басқа, қағидаларда веб-сайттарды құру және толтыру кезінде ұлттық стандарттардың талаптарын сақтамағаны үшін жауапкершілік көзделмеген, веб-қолжетімділікті бағалаудың, көтермелеудің және мониторингтеудің нақты тетіктері айқындалмайды. Сондай-ақ, құжат мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарының бірыңғай платформасын ғана реттеумен шектеледі.

Жоғарыда баяндалғаннан бойынша, ақпараттық ресурстарға қолжетімділікті қамтамасыз ету бөлігіндегі қазақстандық заңнама Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияның ережелеріне жауап бермейді. Жоғарыда сипатталған ҚР нормативтік-құқықтық актілері мемлекеттік органдарды мүгедектігі бар адамдардың мемлекеттік органдардың веб-ресурстарына қол жеткізуі үшін қажетті жағдайлар жасауға және WCAG 2.1 халықаралық танылған стандарттарын ұстануға міндеттейді, бірақ оларда көптеген олқылықтар мен жетілмеген нормалар қалып отыр. Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарын ақпараттық толықтыру қағидаларының және оларға қойылатын талаптардың жаңа редакциясы, қолжетімділік туралы жаңа ережелермен толықтырылса да және алдыңғы редакциямен салыстырғанда нақтыланса да фрагменттік болып қала береді, өйткені ол мемлекеттің басқа сервистеріне, мысалы, электрондық үкіметке әсер етпей, МО ИРБП ғана реттейді. Құжатта негізінен нашар көретіндер мен көрмейтіндер үшін қол жетімділік туралы талаптар бар және веб-қол жетімділіктің ұлттық стандартын сақтау екінші реттік және нашар көретіндерге арналған нұсқа болмаған жағдайда ғана міндетті екендігі туралы түбегейлі дұрыс емес ереже бар. Ақпараттық-коммуникациялық саладағы құқық қолдану практикасы мүгедек адамдар үшін тең жағдай жасау туралы айтуға да мүмкіндік бермейді.

2021 жылы Қазақстанда цифрлы қолжетімділік жағдайы

Қазақстан Республикасы Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны 2015 жылғы 20 ақпандағы заңмен ратификациялады. Конвенцияға сәйкес республика алған ұлттық заңнамаға кейбір түзетулер мен өзгерістер енгізілгеніне (жоғарыдан қараңыз) қарамастан, атап айтқанда, ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қолжетімділігі туралы МҚК-нің 9-бабының ережелері неғұрлым төмен деңгейдегі нормативтік-құқықтық актілерде, бағдарламалық құжаттарда және цифрландыру саласындағы стратегияларда тиісінше көрініс таппады. Мысалы, ҚР қабылдаған мүгедек адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2025 жылға дейінгі ұлттық жоспар шеңберінде «мүгедек азаматтар үшін коммуникациялық кедергілерді жоюға ықпал ететін қолжетімді ақпараттық инфрақұрылым құру» басым бағыты шеңберінде ұлттық жоспар міндеттерінің бірі ретінде «кешенді қолжетімділік пен кедергісіз орта құру» мәлімделді. Алайда, іс-шаралар жоспары бар ұлттық жоспарға қосымшада осы міндетті іске асыруға бағытталған бірде-бір тармақ жоқ, бұл Конвенцияның ережелері жоспарлар мен стратегияларға декларативті түрде енгізілетінін, бірақ мемлекеттік саясатта нақты көрініс таппайтынын және практикалық іске асырылмайтынын куәландырады.

Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылды қоса алғанда, барлық салаларда мүгедек адамдардың ақпаратқа қол жеткізуін қамтамасыз етпей, қолжетімді ақпараттық инфрақұрылым құру мүмкін емес. Мүгедектердің құқықтары, Мемлекеттік қызметтерді дамыту, оның ішінде электрондық үкіметтің интернет-платформасын әзірлеу мәселесі бойынша Арнайы баяндамашының айтуынша, олардың мүгедек адамдар үшін қолжетімділігін және осы топтың құқықтары мен қажеттіліктерін ескеру маңызды. Алайда, 2021 жылы коронавирустық пандемияға байланысты ақпаратқа қол жеткізу жағдайы одан әрі нашарлады. Карантин кезеңінде мемлекет тарапынан қойылған шектеулер әлеуметтік қызметтер порталын (азаматтардың әлеуметтік осал санаттарына арналған мамандандырылған сервис) қоса алғанда, Электрондық үкімет сервистерін көптеген қызметтерді алудың баламасыз арнасына айналдырды. Сонымен қатар осы интернет-платформалардың мүгедек адамдар үшін қолжетімділік талаптарына сәйкес келмеуі олардың мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мен ақпаратты электрондық нысанда да, қандай да бір өзге нысанда да ала алмауына әкеп соқты. Электрондық мемлекеттік қызметтер мүгедектігі бар адамдардың пайдалануына бейімделмеген болып шықты.

Мүгедектерге пандемияға байланысты шектеулердің көпшілігі жойылғаннан кейін де оларға арналған әлеуметтік бағдарламаларға, жеңілдіктерге немесе оңалту, әлеуметтік нысандардың қолжетімділігі және т.б. салалардағы олардың қажеттіліктері мен қажеттіліктеріне тікелей қатысты ақпарат беріледі. Осылайша, пандемиядан және бірнеше жалпы шектеуден барлық қазақстандықтар төрт қабырғаға қамалып қалған уақытта, яғни мүмкіндігі шектеулі азаматтардың өміріне ұқсас жағдайда интернет пен цифрлы өнімдердің қолжетімділігі мәселесінде өзгерістерге әкелетін практикалық сабақтар болған жоқ. Бұл мүгедектер өздерінің онлайн білім алуға, қаржылық және басқа қызметтерге, жұмысқа және жұмысқа орналасуға құқықтарын толық жүзеге асыруға кедергі келтіретін цифрлы кедергілерге тап болуды жалғастырады, бұл өз кезегінде олардың экономикалық белсенділігін шектейді және саяси, әлеуметтік және мәдени өмірге қатысу мүмкіндіктерін азайтады.

Қорытындылай келе, ҚР-да жүргізіліп жатқан кешенді кедергісіз орта қалыптастыру саясаты мүгедек адамдардың интернетке және цифрлы өнімдерге қол жеткізу құқықтарын ескермейді деп сеніммен айтуға болады. Әлеуметтік қорғау, ақпарат, мемлекеттік қызметтер саласындағы ҚР заңнамасына, сондай-ақ мүгедектігі бар электрондық үкімет веб-порталын пайдаланушылардың тәжірибесіне жүргізілген талдау Қазақстанда цифрландыру бағдарламасының инклюзивті емес екенін, ал электрондық үкіметтің инфрақұрылымы ақпараттық ресурстардың қолжетімділігін реттейтін ұлттық, халықаралық нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес келмейтінін куәландырады.

Қорытынды

Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау, мемлекеттік қызметтер, Ақпарат және ақпараттандыру саласындағы заңнамасын талдау интернет-ресурстардың қолжетімділігі саласындағы елдің қолданыстағы нормативтік-құқықтық базасы халықаралық стандарттарға және мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияның ережелеріне сәйкес келмейтінін көрсетеді. Электрондық үкіметтің қол жетімсіздігі мемлекеттік органдардың веб-ресурстарын әзірлеу кезінде бүкіләлемдік тор консорциумының WCAG 2.0 басшылығына негізделген веб-қолжетімділіктің ұлттық стандарты қолданылмайтынын куәландырады. Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарының веб-қолжетімділік талаптарына сәйкес келмеуі мүгедек адамдардың оларды өз бетінше пайдалана алмайтындығын, яғни білім беру, денсаулық сақтау, кәсіпкерлік және өзге де қызмет саласында мемлекеттік қызметтер мен ақпарат ала алмайтындығын білдіреді, бұл олардың құқықтарын тиісті салаларда толық көлемде іске асыруға мүмкіндік бермейді.

2021 жылы қабылданған мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарын ақпараттық толықтыру қағидаларының және олардың мазмұнына қойылатын талаптардың жаңа редакциясы Зағиптар мен нашар көретіндер үшін цифрлы контенттің қолжетімділігіне қатысты фрагменттік талаптармен шектеледі және көбінесе WCAG2.1 қайшы келеді.

Заңнаманы және құқық қолдану практикасын талдау барысында анықталған кемшіліктер жиынтығында Қазақстанда мүгедек адамдардың интернет-ресурстарға және цифрлы контентке қолжетімділігінің болмауы және соның салдарынан олардың қолжетімділік талаптары туралы төмен хабардар болуы, сондай-ақ оларда сараптама мен білімнің болмауы салдарынан елде онлайн-форматта цифрлы өнімдердің қолжетімділігіне сұраныстың қалыптаспағандығының, ал мемлекеттік органдардың өздері төменнен шоғырландырылған сұратусыз онлайн-форматта цифрлы өнімдердің қолжетімділігі бойынша, интернет және цифрлы кеңістік контекстінде қол жетімділік мәселелерін шешу үшін қажет шаралар қабылдауға асықпайтындығының жанама айғағы бола алады.

Ұсынымдар

Қорытындыларға сүйене отырып, интернет-контент пен цифрлы өнімдердің қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті заңнамалық, ұйымдастырушылық және практикалық шаралар бойынша келесі ұсыныстар ұсынылады:

1. Денсаулығы әртүрлі, оның ішінде көзі көрмейтін адамдарға қолжетімділік дәрежесін айқындау үшін мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелеріне (веб-портал және электрондық үкіметтің мобильді қосымшасы, әлеуметтік қызметтер порталы және т.б.) жаһандық аудит жүргізу;
2. Web Content Accessibility Guidelines халықаралық басшылығының соңғы редакциясын ескере отырып, «ақпараттық технологиялар: мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін интернет-ресурстардың қолжетімділігі» ҚР СТ 2191-2012 ұлттық стандартын өзектендіру. Стандарт бүкіләлемдік тор консорциумының қағидаттары мен ұсынымдарына сәйкес цифрлы ресурстарға және оны толтыру ережелеріне қойылатын талаптарды нақты айқындауы тиіс;
3. Өзектендірілген стандартты мемлекеттік билік органдары, квазимемлекеттік сектор субъектілері және бюджеттен қаржыландыру алатын басқа да ақпарат иелері үшін заң күшімен беру үшін заңнамаға түзетулер енгізу;
4. Талқылау процесіне барлық кезеңдерде тәуелсіз сарапшыларды және мүгедектігі бар адамдар қатарынан цифрлы қызметтерді тікелей пайдаланушыларды қосу;
5. Қолжетімді цифрлы өнімдер жасау үшін бизнес, БАҚ өкілдері мен мемлекеттік емес сектордың өзге де субъектілері үшін ынталандырушы бағдарлама әзірлеу. Сондай-ақ, Мемлекет IT-сектормен ақпараттық-түсіндіру жұмысын жүргізуі және цифрлы қолжетімділік талаптарының сақталуын мониторингтеу және бақылау тетіктерін құруы қажет.
6. Нормативтік-құқықтық актілерді халықаралық стандарттармен және өзара үйлестіру мақсатында мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға сәйкестігі мәніне Ақпарат және ақпараттандыру саласындағы ҚР заңнамасына аудит жүргізу. ҚР үкіметі жариялаған цифрландыруға арналған бағыт және электрондық үкіметтің интернет-платформаларын әзірлеуді қоса алғанда, мемлекеттік органдарды ақпараттандыру жөніндегі ағымдағы саясат жоғарыда келтірілген ұсынымдарды ескере отырып, яғни мүгедек адамдардың құқықтары мен қажеттіліктерін ескере отырып жүзеге асырылуға тиіс. Осы шаралардың барлығы ҚР-да толық ақпараттық қолжетімділікті іске асыруға жақындауға мүмкіндік береді және мүгедек адамдардың цифрлы қатысуындағы алшақтықты қысқартуға ықпал етеді, осылайша олардың қоғамдық өмірге толық және тиімді қосылуына кедергі келтіретін тосқауылдарды жояды.