Мазмұны
«Әйел суретшілер өздерінің ішкі табиғатына сәйкес келетін туындылар жасай алатындай тақырып пен стильді таңдауда еркін болуы керек», — Мэри Кассатт, импрессионистік стильдегі жұмыстарымен танымал американдық суретші (1844-1926)
Кіріспе
Әйелдің тақырыбы, оның ішкі әлемі және оған деген қарым-қатынасы әр түрлі тарихи дәуірлерде Қазақстанның бейнелеу өнерінде ерекше орын алған. Өнерге және оның үшінші толқын феминизмімен және постфеминизммен байланысына негізделген жобалар әлі күнге дейін академиктер арасында тиісті ғылыми назар аударған жоқ. Әлеуметтік белсенді суретшілер АҚШ-тағы атыс қаруын бақылау, Үндістанда жастықшаларды пайдалану немесе Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы акциялар сияқты әлеуметтік маңызды мәселелерге назар аудару үшін пікірлес адамдардың, негізінен әйелдердің цифрлық қауымдастықтарына сүйенеді.
Киберфеминизм әлеуметтік даму ретінде әйелдерді білім мен көркем шығармашылықтың әртүрлі салаларында жақындату және біріктіру кезінде әйел денесінің инновациялық қабілеттерін көрсететін әйелдер арасында озық әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған. Бейнелеу өнері мен цифрлық әдеби мәтіндерден бастап цифрлық мәдениеттегі сыни очерктерге дейінгі көркем шығармалардың үлкен ассортиментін жасай отырып, әйел денесі шығармашылыққа бейім болғандықтан, өзінің тапқыр өміршеңдігі мен әйелдік қуатын көрсетеді.
Теориялық сыншылардың, әлеуметтік антропологтардың және ғалымдардың әйелдерінен бастап хакер әйелдерге дейін киберфеминизмді жаңа ақпараттық технологияларды игеруге мүдделі киберфеминистер деп аталатын әртүрлі әйелдер тобы құрған қозғалыс ретінде анықтауға болады.
Киберфеминизм ақпараттық технологиялар арқылы гендерлік теңсіздікті өзгертуге белсенді күш салуды қамтиды.
Көптеген киберфеминистер әлеуметтік медиа — бұл әйелдерге жаңадан бастауға, жаңа бағдарламалар, тілдер, платформалар, кескіндер мен жеке басын құруға мүмкіндік беретін жаңа ақпараттық технологиялар деп санайды. Бұқаралық ақпарат құралдарын әйелдер мәселелерін шешу және қоғамдағы әйелдер мәртебесін өзгерту ниеті үшін қайта бағдарламалауға, қайта жобалауға және қайта кодтауға болады. Бұл желілік утопиялар жиынтығы киберфеминизмде шешім сіздікі екенін жариялайды-сіз онлайн кеңістікте кез келген адам бола аласыз.
Әлемдегі арт-феминизмінің тарихы
ХХ ғасырдың өнер тарихындағы маңызды тарау — әйелдер өнері. Феминистік өнер феминистік қозғалыстың екінші толқынында пайда болды және постмодерндік мәдени ойдың маңызды бөлігіне айналды. Феминистік өнердің пайда болуы оны өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында қоғамдағы өзгерістерге ашықтықтың пайда болуымен және адамдардың гендерлік стереотиптер мәселесін түсінуімен кең танымал болған феминистік идеологияның әлеуметтік мәселелерін шешу үшін қолданудың алғышарты болды. Арт-феминизм суретшілерін қолдау үшін 1972 жылы Америкада феминизмнің қоғамдағы толық гендерлік теңдіктің жоқтығы туралы идеяларын тарататын және әйелдердің күші мен тәуелсіздігін көрсетуді насихаттайтын журнал пайда болды.
1920 жылдардың басында Макс Вебер социологиялық тұрғыдан ерлер мен әйелдердің салыстырмалы сипаттамалары туралы теорияны алға тартты:
«Адамның дамуы гендерлік теңдіктің пайдасымен ерлер мен әйелдердің артықшылықтарының сансыз ауысуы бар-сансыз реинкарнациялар адамзат тарихын білдіреді, ал гендерлік артықшылық бір жыныстың артықшылығы болған кезде дене өнерінің дамуына тікелей әсер етеді».
Көптеген картиналардың мысалы бар, мысалы, Эдуард Маненің «Шөптегі таңғы ас» картинасы, онда әйелдер толығымен жалаңаш, ал ер адамдар киінген-бұл жұмыс шедевр деп аталды. Дегенмен, Огюст Родиннің жұмысы – «Қола дәуірі» мүсіні Париж салонында, ресми келесі өнер көрмесінде көрсетілгенде, бұл нағыз жанжал тудырды. Ер адамның жалаңаш денесі түріндегі фигура сол кезде қоғамдық пікірге нұқсан келтірді. Бұл жағдайлар азды-көпті дәуірдің әлеуметтік өмірін көрсетеді [1].
1960 жылдардың аяғынан бастап батыс өнеріндегі «еркектіктің» біртіндеп құлдырауымен жаңа өнер мектебі пайда болды. Феминизмнің АҚШ пен Еуропадағы өмір салтына әсерінен кейін феминистік өнер тез арада жаһандық көркемдік құбылысқа айналды. Ол өзін-өзі бағалаудың айқын сезімімен және нақты саяси ұстанымымен тез көтерілді. Ортағасырлық картиналар мен мүсіндерге қарасаңыз да, заманауи поп-өнерді бағаласаңыз да, дене өнерінде әйел денесінің үлесі ер адамға қарағанда әлдеқайда маңызды екенін білу қиын емес.
Вашингтондағы ұлттық әйелдер өнері мұражайы 2021 жылы зерттеу жүргізді, нәтижесінде жеке галереяларда жұмыстардың тек 30% әйелдер жасағаны анықталды. Aл Аrtsy-дің өнер мен білімге арналған онлайн-платформасы Gucci-мен бірлесе отырып суретшілер өнердегі гендерлік рөлдерді талқылайтын бейнелер сериясы шығарды [2].
Қазақстанның арт-феминистері
1991 жылы Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейін ел жаңа нарықтық қатынастарға түсті. Ел тұрғындарының мәдени өмірі айтарлықтай өзгере бастады және батыстың соңғы идеологиялық тенденциялары пайда болды. Мемлекеттің бұрынғы кеңестік, содан кейін посткеңестік мәдени ландшафты батыс мәдениетінің әсерін тікелей сезінді. Ал қазіргі уақытта біз Қазақстандағы пост және отаршылдық өнер және фем белсенділігінің куәсі болып отырмыз.
Көптеген суретшілер зерттеуші А. Ибраевамен айтқанымен келіспейтін еді:
«ХХ ғасырдағы қазақ суретшілерінің феминизмді жаңғырту немесе ілгерілету міндеті болған жоқ; ол кезде феминизм идеясы болған жоқ. ХХІ ғасырдың басындағы суретшілер бұл мәселе туралы ойлана бастады. Бірақ олар ер адамның позасында тұрып, объектіге адамның көзімен қарады».
Қазіргі қазақстандық суретші Бақыт Бубиканованың айтуынша [3], студент кезінде ол ерлер қысымына байланысты «әлсіз» болып көрінбеу үшін бәсекеге түсуге мәжбүр болып, ерлер ұжымында үнемі «жұмыс істеді»; феминизм оған жеткілікті болды.
Көптеген қазақстандық суретшілер соңғы жылдары әлеуметтік желілерде немесе қоғамдық көрмелерде өздерінің саясаттандырылған жұмыстарын көрсете бастады. Суретші Сәуле Сүлейменова өзінің сұхбаттарының бірінде«Азаттық»тілшісіне берген сұхбатында былай деп жауап берді:
«Қазір өнер дегеніміз не? Бұл не болып жатқанын бейнелеу және азаматтық ұстанымды көрсету қабілеті. Енді бәрі сәйкес келді, барлық ұсақ-түйектер өз орнына келді».
Өз еңбектерінде Сәуле келін бейнесіне жиі жүгінеді – тек үйленген және сүйікті қызының рөлін артта қалдырған қыз өзінің барлық артықшылықтарын жоғалтқан. Бұл сурет-бұл халықтың бет-бейнесі және оның ең аз қорғалған сегменті. 1986 жылы Кеңес үкіметі басқан жастар демонстрациялары Алматыда өткен кезде Сәуле де демонстрацияларға қатысты. 33 жылдан кейін оның қызы суретші Сүйінбике Сүлейменова 2019 жылы «Шындықтан қашып құтыла алмайсың» ұраны үшін сотталған [4] бес адамның қатарында болды.
Тағы бір қазақстандық суретші Зоя Фалькова соңғы жүз жыл ішінде өнердегі әйел өзін – өзі анықтауға, оның ішінде суретші болуға құқығы бар субъектіге айналды деп санайды. Ол феминистік өнер терминін арт-феминизмнен артық көреді және бұл қозғалысқа көркем және әдеби жобалар арқылы белсенді қатысады. Қоғамның ерекшелігіне байланысты әйелдерге қысым өте жоғары және ол феминистік өнер теориясындағы саналы жұмысты өте маңызды және қажет деп санайды [5].
Бүгін біз феминизм әйелдердің тең құқықтары мен мүмкіндіктері үшін күресуден гөрі көп нәрсені білдіретінін білеміз. Әлеуметтік медиа өзін инклюзивтілікті, теңдікті, өзін-өзі сүюді және дененің позитивтілігін қолдайтын белсенділердің кибер-арт-фемасы үшін керемет кеңістік ретінде көрсетті.
Егер сіз Instagram арнаңыздан көбірек кибер және арт-феминизмді іздесеңіз, біз сіз үшін таңдаған осы аккаунттарды қараңыз; олар сізге ойлануға көп көмек береді және әрқайсымыз әлемді қалай жақсарта алатынымызды көрсетеді.
Қорытындылар
Өнер дамуының қазіргі кезеңінде өз жұмыстарын онлайн кеңістікте жариялау арқылы киберактивистке айналатын арт-феминистердің еңбегі кез келген көріністе және онлайн кеңістікте әйел денесін бейнелеу еркіндігіне лайық.
Феминистік өнер адамның бейнесі мен оның физиологиялық ерекшеліктері кез-келген түрде күштің белгісі болып табылады және оларға құрметпен қарау керек деген мәселеге көп көңіл бөлді. Керісінше, бұқарада кең таралмаған әйелдердің физиологиялық ерекшеліктерін бейнелеу лайықсыз және ашық нәрсе ретінде қабылданады.
Феминистік эстетика эстетикалық дискурс пен көркемдік тәжірибенің негізгі мәселелерін талдаудың құнды әдіснамалық әлеуетін білдіреді. Қарастырылып отырған тұжырымдама эстетикалық идеологияның еркектік табиғатын және әйелдік категориясының мизогендік түсіндірмесін жоққа шығаратын феминистік философияның теориялық негізіне негізделген.
🔗 Web Archive Сілтемелері:
[1] «Feminist Aesthetics», Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2021, https://web.archive.org/web/20231115131831/https://plato.stanford.edu/entries/feminism-aesthetics/
[2] «Women Of The World», Gucci, https://web.archive.org/web/20231115132211/https://www.gucci.com/us/en/st/stories/gucci-equilibrium/article/women-of-the-world
[3]«Әйелдердің ісі емес: өнер мен арт-феминизмдегі әйелдердің рөлі туралы қазақстандық ғалымдар», Harper ' s BAZAAR Kazakhstan, 2021, https://web.archive.org/web/20231115132930/https://harpersbazaar.kz/kazahstanskie-hudozhnitsy-ob-art-feminizme/#part=1
[4]«Марафон билігі: автоматтандырылған жүйені енгізу кезеңінде Қазақстандықтардың басшылығымен өнер белсенділері», openDemocracy басылымы, Андрей Гришин, 2019, https://web.archive.org/web/20231124113824/https://www.opendemocracy.net/ru/marafon-pravdy-kazakhstan-art-aktivizm/
[5]«Әйелдің ісі емес: өнер мен арт-феминизмдегі әйелдің рөлі туралы қазақстандық суретшілер», басылым Harper`s BAZAAR, Сәуле Дюсенбина, 2017, https://web.archive.org/web/20231124115213/https://harpersbazaar.kz/kazahstanskie-hudozhnitsy-ob-art-feminizme/
