Мазмұны
Кіріспе
2022 жылдың шілде айында Өзбекстанның құрамына кіретін Қарақалпақстанда азаматтардың Өзбекстан Конституциясына Қарақалпақстанның егемендік мәртебесін және оның құрамынан бөлініп шығу құқығын алып тастауды көздейтін түзетулердің қабылдануына қарсы жаппай наразылықтары кезінде интернет шатдаун болды. Бұл оқиғалар көптеген халықаралық ұйымдар мен құқық қорғау ұйымдарының алаңдаушылықтары мен реакцияларын тудырды, бұл аймақтағы азаматтардың сөз бостандығы, бейбіт жиналыстар бостандығы және ақпаратқа қол жеткізу құқықтарының сақталуына алаңдаушылықтың артып келе жатқанының дәлелі болды. Осы мақалада біз бұл оқиғалар Өзбекстандағы адам құқықтарына қалай әсер еткенін қарастыратын боламыз.
Жаппай наразылықтардың себебі
Олий Мәжілісінің заң шығару палатасының депутаттары 2022 жылғы 24 маусымда өткен пленарлық отырыста Өзбекстан Конституциясына өзгерістер енгізу туралы Конституциялық заң жобасын бірауыздан мақұлдап, бірінші оқылымда қабылдады. Конституциялық заң жобасы Конституцияға 66 бапқа 170-тен астам түзетулер енгізуді көздеді.
2022 жылдың 25 маусымында заң жобасы көпшіліктің назарына ұсынылды. Ұсынылған өзгерістер Қарақалпақстанның әкімшілік-аумақтық және мемлекеттік құрылымына арналды.
Төменде Өзбекстан Конституциясына өзгеріс қабылданғаннан кейін қолданыстағы бөлімдердің cалыстырмалы кестесі және бөлімдердің болжамды өзгерістері келтірілген:
Ұсынылған Конституциялық заң жобасы Қарақалпақстан азаматтарының қолдауына ие болмады. Аймақтың наразы тұрғындары көшеге шығып, үкіметтен түзетулерді қайтарып алуды талап ете бастады. 1 және 2 шілдеде жалғасқан алғашқы бейбіт наразылықтар кейінірек бүкіл аймақтағы жаппай тәртіпсіздіктер мен қауіпсіздік күштерімен қақтығыстарға ұласты.
Биліктің ресми мәлімдемелері
2022 жылдың 1 шілдесінде Өзбекстан Республикасы ішкі істер Министрлігінің баспасөз қызметі келесі мәлімдемені жариялады:
«Қарақалпақстан Республикасының Нүкіс қаласындағы заңсыз демонстрациялар туралы ақпарат үстіміздегі жылдың 1 шілдесінде сағат 15.00-ден бастап Қарақалпақстанның кейбір азаматтары республикада жүргізіліп жатқан конституциялық реформаларды дұрыс түсіндірмеу нәтижесінде Нукус қаласы бойынша жоспарланбаған шерулер ұйымдастырды, содан кейін орталық дехкан базарының аумағына жиналып, заңсыз демонстрация ұйымдастырды. Қоғамдық тәртіпті бұзуға жол бермеу және азаматтардың түрлі құқық бұзушылықтар жасауының жолын кесу мақсатында дехкан базарының аумағында құқық қорғау органдарының күштері мен құралдары жұмылдырылды. Қазіргі уақытта жергілікті жерде қоғамдық тәртіп қалпына келтірілді, азаматтармен заңнаманы бұзуға жол бермеу туралы түсіндіру, сондай-ақ азаматтардың өтініштерін белгіленген тәртіппен қарау бойынша жұмыс жүргізілуде».
Өзбекстан ұлттық гвардиясы мен Бас прокуратурасының баспасөз қызметі бұқаралық ақпарат құралдарына арналған оқиғалардың егжей-тегжейлі хронологиясын ұсынды. Ақпаратқа сәйкес, демонстрацияның басталуы 1 шілдеде Дәулетмұрат Тәджімұратов (блогер, журналист және Қарақалпақстандағы қоғам қайраткері) 5 шілдеде митингке шығуға шақырған кезде болды. Спектакльдің бейнежазбаларын оның жақтастары әлеуметтік желілерде жариялады. Желіде бейнежазба таратылғаннан кейін Тәджімұратовты құқық қорғау органдары ұстады. Журналистің жақтастары тергеу изоляторының жанына жиналып, оны ұстағанына қарсылық наразылық білдірді. Наразылық білдірушілердің саны тез өсіп, көп ұзамай шамамен 10 мың адамға жетті. Кейіннен қолдаушылар қала бойынша шеру өткізді. Демонстрация кезінде наразылық білдірушілер Тәджімұратовты босатуды талап етіп қана қоймай, Конституцияға енгізілген түзетулердің қабылдануына қарсы болды. Бейбіт наразылық оның азат етілуіне қарамастан жалғасты және қауіпсіздік күштерінің қарсылығымен жаппай тәртіпсіздіктерге көшті.
2023 жылдың 1 қаңтарында Тәджімұратов 16 жылға бас бостандығынан айырылды, сонымен қатар ол 228,8 миллион сомаға шығын төлеуі керек.
Қарақалпақстандағы азаматтардың жаппай демонстрацияларына байланысты туындаған жағдайды нақтылау үшін 2022 жылғы 2 шілдеде Қарақалпақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі ресми сайтында ұсынылған ресми түсініктеме жарияланды. Жаппай демонстрациялардың пайда болу себебі де келтірілді-митингілер популистік ұрандармен жабылып, мемлекеттік билікті басып алу үшін заңсыз әрекеттер жасады. Құқық қорғау органдары қоздырушылардың заңсыз әрекеттерін тоқтату және жаппай тәртіпсіздіктерді оқшаулау үшін қатаң шаралар қабылдады.
3 және 6 шілдеде үкімет отырыстарында Президент Шавкат Мирзиёев шілде айының басында Қарақалпақстанда болған тәртіпсіздіктер Өзбекстанға қарсы бағытталған дұшпандық шетелдік күштердің ұзақ мерзімді дайындығының нәтижесі деп мәлімдеді.
4 шілдеде екі Республиканың үкіметі Конституцияға түзетулер жобасын жалпыхалықтық талқылау мерзімін тағы он күнге — 15 шілдеге дейін ұзарту туралы шешім қабылдады. Кейіннен ұсынылған жобаны қарау мерзімі бірнеше рет ұзартылды.
2022 жылдың 7 шілдесінде баспасөз қызметі тәртіпсіздіктерді үдету процесінде құқық қорғау органдары қолданатын арнайы техникалық құралдар туралы бейнеролик жариялады және демонстранттарды үдету үшін Нукуста қызыл бояғыш қолданып, әлеуметтік желілерде қала көшелерінде «үлкен қан шалшықтары туралы» қауесеттердің таралуына себеп болды. Қызыл бояғыштар митингке немесе демонстрацияға қатысушыларды белгілеу үшін қолданылады, сондықтан оларды кейінірек оңай анықтауға болады.
Жалпы, екі республиканың үкіметтері демонстрациялардың пайда болуының негізгі себептері:
- азаматтардың республикада жүргізіліп жатқан конституциялық реформаларды дұрыс түсінбеуі,
- және Қарақалпақстан Республикасының мемлекеттік басқару органдарын басып алу әрекеті.
Интернет шатдаун және төтенше жағдай режимі
Жаппай тәртіпсіздіктердің туындауына байланысты Өзбекстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қарақалпақстан Республикасының аумағында 3 шілдеден 2 тамызға дейінгі кезеңге төтенше жағдай режимі енгізілді. Бұл туралы 2022 жылдың 2 шілдесінде мемлекет басшысының баспасөз хатшысы Шерзод Асадов мәлімдеді.
Сол күні Өзбекстан Республикасының Президенті мақалалардың қолданыстағы редакцияларын өзгеріссіз сақтау қажеттігін атап өтті және азаматтарды республикадағы билікке нұқсан келтіруге тырысатын адамдардың арандатуына берілмеуге шақырды.
ТЖ режимінде бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін шектеу «Төтенше жағдай туралы» Конституциялық заңмен тікелей реттеледі. Осы Заңға сәйкес, ТЖ режимі кезеңінде ТЖ режимін енгізуге негіз болған мән-жайларды жою жөніндегі қосымша шаралар Мемлекеттік комиссияның және аумақ комендантының шешімі бойынша қолданылуы мүмкін.
Өзбекстан СІМ мәлімдемесіне сәйкес, жалған жаңалықтардың ұялы байланыс және интернет арқылы таралуын шектеу үшін шектеу шаралары қажет болды.
Алайда, жаппай демонстрация басталғанға дейін, «Ферғана ақпараттық агенттігі» мәліметтері бойынша, Конституциялық заң жобасы жарияланғаннан кейін 26 маусымда аймақта мобильді интернетке қатысты мәселелер бірінші кезекте басталды. 1 шілдеде Нукуста наразылық білдірушілер мен қауіпсіздік күштері арасындағы қақтығыстарға ұласқан жаппай наразылықтар басталғаннан кейін Қарақалпақстандағы интернет толығымен бұғатталды.
Корреспонденттердің ақпаратына сәйкес «Газета.uz» төтенше жағдай режимінің енгізілуімен елорда Нукус пен республиканың барлық аудандарында төлем терминалдарының, банкоматтардың жұмысы тоқтатылды, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүзеге асыру және интернетке қол жеткізбей мемлекеттік қызметтерді алу мүмкін болмады.
NetBlocks (автор ескертуі, Netblocks — бүкіл әлем бойынша интернеттің қолжетімділігін көрсететін интернет еркіндігін бақылау қызметі) 2022 жылдың 26 маусымы мен 2 шілдесі аралығында интернетке қол жеткізуде ақаулар байқалғанын хабарлады.
БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Мишель Бачелет Өзбекстанды оқиғаларға тәуелсіз және ашық тергеу жүргізуге шақырды.
«Біз алған есептер ауыр зорлық-зомбылықты, соның ішінде кісі өлтіруді көрсетеді және қатты алаңдатады. Мен билікті ұстамдылық танытуға шақырамын», – Мишель Бачелет.
Азаматтардың байланыс арналарына қол жеткізуін шектеу, оның ішінде оларды бұғаттау немесе баяулату азаматтардың еркін пікір білдіру, қарым-қатынас жасау және ақпарат алу құқықтарын бұзу болып табылады. Бұл құқықтарға адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт, азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт және басқа да аймақтық және халықаралық құжаттар сияқты халықаралық нормалар мен стандарттар кепілдік береді. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссары басқармасының интернетті өшірудің адамдардың өмірі мен адам құқықтары үшін нақты салдары айтарлықтай бағаланбағаны және мемлекеттерді осы шараны қолданудан бас тартуға шақырғаны атап өтілді.
Қарақалпақстанда интернетті бұғаттау жаппай демонстрациялар басталғанға дейін басталды, бұл шектеу шаралары интернет арқылы жалған жаңалықтардың таралуын шектеу мақсатында ғана емес, наразылық білдірушілердің іс-әрекеттерін үйлестіруді болдырмау мақсатында да қолданылғанын көрсетуі мүмкін.
Бұғаттау кезінде үкімет желіге толық немесе ішінара кіруді шектеу немесе жалған ақпараттың таралуын, арандатушылық пен үйлестіруді болдырмау үшін басқа шараларды қолдану қаншалықты орынды екенін бағалауы керек.
Жаппай тәртіпсіздіктер кезінде интернетке қол жетімділікті шектеу және төтенше жағдай режимін енгізу, оның заңдылығына қарамастан, адам құқықтарының жағдайын және елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды едәуір нашарлатуы мүмкін.
Жаппай тәртіпсіздіктерді жою қорытындылары
Қарақалпақстан комендатурасының басшысы және Өзбекстан Ұлттық ұланының қолбасшысы Рустам Джураев тәртіпсіздіктерден 243 адам зардап шеккенін, 14 бейбіт тұрғын мен төрт әскери қызметкер қаза тапқанын хабарлады. Рустам Джураев сонымен бірге қайтыс болған 14 бейбіт тұрғынның 13-і алкогольдік және есірткілік мас күйінде болғанын хабарлады.
Бас прокуратураның баспасөз хатшысы Хаёт Шамсутдиновтың айтуынша, Қарақалпақстан Республикасындағы тәртіпсіздіктер кезінде келтірілген залал сомасы анықталды — 3 млрд 147 млн сома (автор Өзбекстан Республикасы Орталық банкінің 2022 жылғы 18 шілдедегі бағамына сәйкес, бұл сома 275 858,56 АҚШ долларына тең), оның ішінде оқиғаға қатысушылардың жоғалып кетуі туралы әлеуметтік желілерде жалған жаңалықтардың таралуы туралы ақпарат шындыққа жанаспайтыны туралы хабарланды.
Бас прокуратураның баспасөз қызметі Бас прокуратураның ақпараттық көздерінен жүргізіліп жатқан тергеу және жедел-іздестіру іс-шаралары туралы нақты ақпарат алу және жалған және ойдан шығарылған ақпаратқа сенбеу қажеттігін түсіндіреді (ескерт.: мәтінді өзбек тілінен орыс тіліне аударылған).
Human Rights Watch зерттеулеріне сәйкес (автор ескерт. «Human Rights Watch» — штаб-пәтері АҚШ-та орналасқан, адам құқықтарының бұзылуын бақылауды, тергеуді және құжаттауды жүзеге асыратын үкіметтік емес ұйым) наразылық акциясына қатысушылардың көпшілігі зорлық-зомбылық көрсетпегені және граната мен атыс қаруын пайдаланудың зерттелген жағдайларының ешқайсысында құқық қорғау органдары қызметкерлерінің немесе азаматтардың өміріне қауіп төндірмегені расталады. Ұйым шілде айындағы наразылықтар кезінде 38 қаза тапқан, жараланған немесе ұрып-соққан жағдай бар 31 бейне мен 16 фотосуретті талдады.
Шілдедегі іс бойынша айыпталушы ретінде барлығы 171 адам өтті. 2023 жылғы 17 наурызда Нукустағы жаппай тәртіпсіздіктер туралы іс бойынша екінші сот процесі аяқталды (бірінші процесс Өзбекстан Жоғарғы сотының баспасөз қызметінің хабарлауынша өтті-барлық сотталушылар қылмыстық кодекстің әртүрлі баптары бойынша қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп танылды (ӨР ҚК 244-бабының 3-бөлігі — «Зорлық-зомбылықпен, погромдар, қарсылықпен қатар жүретін жаппай тәртіпсіздіктерді ұйымдастыру қару немесе заттарды қару ретінде қолдана отырып, билік өкіліне, сол сияқты жаппай тәртіпсіздіктерге қатысу», 166-бап – «Тонау», 247-бап – «Атыс қаруын заңсыз иемдену», 244-бап 1-бөлім – «Қоғамдық қауіпсіздікке қатер төндіретін материалдарды тарату немесе көрсету»).
Қарақалпақстан Республикасында 2022 жылғы шілдеде болған оқиғаларға толық және объективті баға беру жеткілікті нақты деректердің болмауына байланысты және ресми ақпаратқа қолжетімділіктің шектелуіне сүйене отырып, қиын және ішінара мүмкін емес болып көрінеді. Азаматтар әлеуметтік желілер, әсіресе Telegram арқылы тарататын бейнелер мен фотоматериалдар осы уақытқа дейін жойылды немесе қол жетімділігі шектеулі болды.
2023 жылғы 10 наурызда Өзбекстан Олий Мәжілісінің заң шығару палатасының депутаттары 2023 жылғы 30 сәуірге Конституцияға түзетулер қабылдау туралы референдум тағайындау туралы шешім қабылдады. Заңның жаңа жобасында Қарақалпақстанның егемендігінен айыруға қатысты Конституцияға өзгерістер көзделмеген.
