Мазмұны
2023 жылғы 2 ақпанда «Ашық НҚА» порталында Қазақстан Республикасының ақпарат және қоғамдық даму министрлігі (ҚР АҚДМ) «Масс-медиа туралы» Қазақстан Республикасы заңының жобасын жария талқылауға ұсынды. Алайда, Құқықтық медиа орталығы атап өткендей, заң жобасы ескі нормалардың 82% - (немесе 387-нің 317-сін) және жаңа нормалардың тек 14% - (53) құрайды.
Бұл материалда қоғамдық резонанс тудырған проблемалық сәттер көрсетілген. Шешім жолдары ретінде төменде негіздемемен өзгерту бойынша ұсыныстар берілген.
Баспасөз карталары
Әзірлеуші тұжырымдамалық аппаратқа «баспасөз картасының» анықтамасын енгізді:
«журналистің (бұқаралық ақпарат құралдары өкілінің) ерекше мәртебесін растайтын және осы Заңда көзделген құқықтарды беретін құжат және (немесе) электрондық құжат».
Ұсыныс: заң жобасынан 1-баптың 4-тармағы және 30-бап алып тасталсын.
Негіздеме: «Баспасөз карталарын» енгізу журналистерді реттеуге деген ескі көзқарасты көрсетеді. Біріншіден, бұл баспасөз аккредитациясын ала алатындар үшін (дипломмен 3 жылдық тәжірибе және т.б.) ерікті шарттарды белгілейді. Екіншіден, бұл баспасөз картасы бар адамдар үшін түсініксіз және үкімет бақылайтын жағдайларды қамтамасыз етеді (мәдени және бұқаралық іс-шараларға еркін қол жетімділік - бұл қандай мағына білдірсе де - оқыту және «басқа құқықтар»). Мұның ешқайсысы заңды емес. Парламент сияқты шектеулі кеңістікке аккредитация берудің кейбір шектеулі негіздері бар. Мұны әділ және объективті түрде (және тәуелсіз орган) жасау керек. Бірақ бұл ерікті жағдайларға емес, парламентте жұмыс істеу үшін қандай журналистерді БАҚ тағайындайтынына байланысты болуы керек. Көбінесе, өз мүшелеріне баспасөз карталарын беру кез-келген ресми реттеуші ортадан тыс журналистік бірлестіктер айналысуы керек.
Арнайы шарттар
Әзірлеуші тұжырымдамалық аппаратқа «Арнайы шарттар» анықтамасын енгізді:
«Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әлеуметтік, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай режимі енгізілген Қазақстан Республикасының аумағында шекарадағы қарулы қақтығыстар кезінде қызмет ету жағдайлары; антитеррорлық операция аймағында, әскери қимылдары аймақтарында және соғыс уақытында».
Ұсыныс: заң жобасынан 1-баптың 18-тармағы және 26-бап алып тасталсын.
Негіздеме: Бұл, шын мәнінде, журналистер жұмысының бір бөлігі ретінде төтенше жағдай режимдерін қалыпқа келтіруге әкеледі. Халықаралық құқыққа сәйкес, төтенше жағдай режимдері жағдай «ұлттың өміріне қауіп төндіретін» болса төтенше жағдайлар ерекше болып табылады (АСҚХП 4-бабы). Мұндай жағдайларда, олар ресми түрде жарияланған кезде, белгілі бір құқықтарды, соның ішінде сөз бостандығын шектеу заңды болуы мүмкін, бірақ жағдайдың мән-жайы қатаң талап етілетін көлемде ғана. Төтенше жағдайды бұрын тану масс-медиа туралы заңға енгізілмеуі керек. Оның орнына, төтенше жағдай туындаған кезде, үкімет оны реттеу үшін арнайы заң шығаруы керек. Масс-медиа туралы заңға бұл идеяның енгізілуі іс жүзінде алдында айтылғандағыдай оны бір қалыпқа түсіреді.
Сонымен қатар, қарастырылған шарттар ерекше жағдайларға сәйкес келмейді, өйткені олар оның сипатына немесе нақты талап етілетініне қарамастан кез келген «ерекше жағдайға» бірдей қолданылады. Ережелер сондай-ақ өте бақылаушы болып табылады - олар журналистерді мұндай жағдайларда шенеуніктермен бірге алып жүреді деп болжайды - және сонымен қатар олар негізсіз болып келеді. Мысалы, олар шенеуніктермен хабарламаларды үйлестіру арқылы алдын ала цензураны қамтиды және құқық қорғау органдарының сынауына тыйым салады, бұл көбінесе төтенше жағдайларға қарсы әрекетті бұзбай, жақсарту үшін қажет.
Жала жабу туралы істер бойынша талап қою мерзімі
Заң жобасының ұсынылған редакциясында диффамация туралы істер бойынша әзірлеуші бұрын ұсынған талап қою мерзімі жоқ.
Ұсыныс: 38-баптың 6-тармағына жала жабу туралы істер бойынша талап қою мерзімі туралы жаңа абзац енгізілсін.
Негіздеме:
- Ең жақсы ұлттық тәжірибе - Ұлыбританияның 1996 жылғы жала жабу туралы Заңы. Ұлыбританияның бұл заңнамалық актісі жала жабу туралы заңнамаға және жала жабуға немесе зиянды жалған ақпаратқа қатысты істер бойынша талап қою мерзімдеріне өзгерістер енгізуге бағытталған.
Осы Заңның 2-бөліміне сәйкес, жала жабу туралы істер бойынша талап қою мерзімі талап қою үшін негіз болған күннен бастап бір жылға тең. - «Сөз бостандығы мен беделді қорғау мазмұнындағы жала жабу принциптерін анықтау» Article 19 бойынша (Defining Defamation Principles on Freedom of Expression and Protection of Reputation)
Бұл принциптер БҰҰ-ның адам құқықтары туралы халықаралық және аймақтық құжаттарында және әрбір дерлік ұлттық конституцияда кепілдендірілген сөз бостандығына адамның құқығы мен бүкіл әлем елдерінің халықаралық адам құқықтары мен заңнамалық құжаттарында кеңінен танылған жеке беделді қорғау қажеттілігі арасындағы сәйкес тепе-теңдікті анықтайды.
Жоғарыда аталған принциптердің 3-бөлімінде істі бұрыннан келе жатқан мәлімдемелер негізінде бастау мүмкіндігі мүдделі тараптардың дұрыс қорғауды ұсыну мүмкіндігін бұзады делінген. Барлық жағдайларда тым ұзаққа созылған істер жауапкерлердің сөз бостандығына толыққанды емес, сондай-ақ талапкерлердің тиісті уақытылы өтемақы алу мүмкіндігіне әсер етеді.
Жоғарыда көрсетілген қағидаттарға сәйкес жала жабу туралы талап қою үшін шектеу мерзімі, төтенше жағдайларды қоспағанда, жарияланған күннен бастап бір жылдан аспауға тиіс.
Қорытынды
Заңның жаңа жобасы журналистердің құқықтары мен бұқаралық ақпарат құралдарының жағдайын айтарлықтай нашарлатады, соның ішінде интернет бостандығына теріс әсер етеді және бұл сөз бостандығы мен демократиялық принциптерге үлкен қауіп төндіруі мүмкін.
Сөз бостандығы мен ақпаратқа қол жеткізу адамның негізгі құқықтарының бірі болып саналады және олар демократиялық қоғамды қолдауда маңызды рөл атқарады. Ақпаратқа қол жеткізуді шектеу және сөз бостандығын шектеу цензураға, фактілер мен ақпараттың бұрмалануына, ойлау мен сөз бостандығын шектеуге әкелуі мүмкін.
Заң жобасының ағымдағы түрінде қабылдануының салдары қоғамға шынайы және толық ақпарат беру қабілетін шектеуге, сондай-ақ азаматтар үшін ақпаратқа қолжетімділікті азайтуға әкелуі мүмкін. Бұл хабардарлық деңгейінің төмендеуіне, сондай-ақ қоғамның билік пен мемлекеттік институттарды бақылау қабілетінің шектелуіне әкелуі мүмкін.
Оның ережелерін мұқият зерттеп, оның сөз бостандығына, ақпаратқа қол жеткізуге және демократиялық принциптерге қандай салдары болуы мүмкін екенін бағалау қажет. Мұндай өзгерістер халықаралық стандарттар мен адам құқықтарына сәйкес келуі керек және сөз бостандығы мен ақпаратқа қол жетімділіктің шектелуіне әкелмеуі керек.
Бұл ұсыныстарды «Масс-медиа туралы» заң жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобының мүшелері Руслан Дайырбеков пен Елжан Қабышев жіберді, сондай-ақ жария талқылау шеңберінде «Ашық НҚА» порталында орналастырылды.
