«Ақ тізім» операциясы: онлайн бостандықтарға қауіп бар ма?

Кіріспе

2023 жылғы 26 қаңтарда ҚР премьер-министрі Әлихан Смайыловтың төрағалығымен цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі Министрлігінің (ЦДИАӨМ) алқа отырысы өтті.

Цифрлық даму министрі Бағдат Мусин «ақ тізімді» ұсынды. Алайда, бұл атаудың ресми нұсқасы бар, атап айтқанда, деректер желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімі (ДЖСМТ). Мұндай тұжырымдама «Байланыс туралы» Заңның 9-2-бабының 1-тармағында көзделген, осы заңға тиісті толықтыру 2022 жылғы 14 шілдеде елімізде алғаш рет жалпы интернет шатдаун енгізілгеннен кейін жарты жылға жуық уақыт өткен соң жүзеге асырылды.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне инновацияларды ынталандыру, цифрландыруды, ақпараттық қауіпсіздікті және білім беруді дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына осы нормаларды енгізгенге дейін және қарау кезінде интернеттегі бостандықтарға айтарлықтай әсер ететін жаңалықтарға мемлекеттік органдардың ешқайсысы, оның ішінде ЦДИАӨМ және білімді сарапшылар [егер олар болса] осы маңызды мәселеге қатысты түсініктеме бермеді.

«Деректер желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімі» ұғымын түсіну қиын, техникалық және түсінікті емес адам тілінде жазылған, бұл мүдделі тараптардың қол жеткізген ойларын тудырады. 1965 жылғы кеңестік «Операция «Ы» фильмінің әйгілі сахнасындағыдай, онда Балбес операцияның мәнін ешкім біліп қоймауы үшін оны «Ы» әрпімен атады:

- «Ы» операциясы.
- Неге «Ы»?
- Ешкім біліп қоймауы үшін.

Шынында да, кеңестік кинематографияның данышпан комедиясының рухы кейбір қазақстандық мемлекет қайраткерлерін еске түсіреді. Алайда, жағымсыз мәселе-біз қазірдің өзінде осы шындықта өмір сүріп жатырмыз, заңға түзетулер мен тиісті ережелер мемлекет пен БАҚ тарапынан кеңінен жарияланбай қабылданды.

Осы түзетулерді жариялаудың жоқтығының дәлелі ретінде төменде ЦДИАӨМ алқасының отырысына бір күн қалғанда 2022 жылғы 1 қаңтардан 2023 жылғы 25 қаңтарға дейінгі кезеңде осы тақырып бойынша жаңалықтар бөлімінің іздеу сұрауларының скриншоттары қоса берілген. Қажет болса, іздеу жүйесінің тиісті параметрлері арқылы берілген күндер бойынша өзіңіз тексере аласыз.

Тізілім не үшін қажет?

Бұл тізілімде интернетті өшіру кезінде кіруге тыйым салынбайтын сайттардың тізімі болады. Сайттың осы тізілімде болу мерзімі 1 жылды құрайды, содан кейін тізілімге бұрын енгізілген мәліметтерді растауды жүзеге асыру қажет болады. Бағдат Мусин хабарлағандай:

«Қаңтар айындағы оқиғалар мемлекет ТЖ кезінде байланыс желілерінің жұмысын тоқтатпауы тиіс екенін көрсетті. Бірқатар өмірлік маңызды объектілер, мемлекеттік және жеке ұйымдар интернет желісіне үздіксіз қол жеткізуді қажет етеді».

Министрдің мәлімдемесі шындыққа сәйкес келе ме? Бұл туралы осы материалда талқылайтын боламыз.

Тізілімге қалай кіруге болады?

Осы ақ тізімге өз сайтыңызды енгізу құқығына ие болу үшін Қазақстандағы заңды тұлғаны тіркеу қажет. Мүдделі тұлғалар Қазақстанда компания ашады, БСН алады, заңды мекенжайын жалға алады, банкте шот ашуы мүмкін, «Мемлекеттік техникалық қызмет» АҚ-мен (МТҚ АҚ) байланысу үшін елдегі өкілдерді немесе қызметкерлерді жалдайды, электрондық келісім жасасады.

Тізілімге кім жауапты?

2022 жылғы 28 қазандағы деректерді беру желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімін қалыптастыру және жүргізу қағидаларына сәйкес МТҚ:

• осы тізілімді өз сайтында жүргізу,
• деректерді беру желісінің статикалық мекенжайы иелерінің болу мерзімі аяқталғанға дейін 1 ай бұрын электрондық мекенжайларға хабарлау,
• сенімді, дұрыс және толық деректерді беру туралы деректерді беру желісінің статикалық мекенжайының иелерімен электрондық келісімдер жасасу.

RIPE NCC және оның мәліметтер базасы туралы

RIPE NCC - бұл 1992 жылы Амстердамда құрылған және интернет-ресурстарды бөлуді, сондай-ақ интернеттің жұмысын жаһандық қолдауға бағытталған қызметті тіркеуді және үйлестіруді жүзеге асыратын бес аймақтық интернет-тіркеушілердің бірі. RIPE NCC қызмет көрсетілетін аймақта интернеттің адрестік ресурстарының әділ бөлінуіне кепілдік бере отырып, Еуропаның, Таяу Шығыстың және Орталық Азияның жергілікті интернет-тіркелімдеріне қызмет көрсетеді. RIPE мүшелік қауымдастығы негізінен интернет-провайдерлерден, телекоммуникациялық компаниялардан және аймақтағы ірі корпорациялардан тұрады.

RIPE NCC тізілімге кіру немесе деректерді жаңарту үшін тиісті критерийлер туралы Ереже тармағында айтылған:

«деректерді беру желісін қосу нүктелерінің бірінде Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген статикалық мекенжайы немесе бір ішкі желінің мекенжайларының нақты ауқымы болады және деректерді беру желісінің статикалық мекенжайының деректер беру желісінің статикалық мекенжайының иесіне немесе деректер беру желісінің статикалық мекенжайын жалға алу қызметін алатын байланыс операторына тиесілігінің құжаттық растамасы бар, атап айтқанда - тиісті RIPE NCC ұйымының дерекқорына жазылым».

RIPE дерекқорында RIPE NCC қызмет көрсету аймағындағы желілерді тіркеу туралы ақпарат және тиісті байланыс деректері бар. RIPE дерекқорын және оның мазмұнын пайдаланудың кейбір түрлері:

• Интернет-нөмірлердің ресурстары туралы нақты тіркеу ақпаратын ұсыну;
• Желілік операторлардың маршруттау саясатын жариялауы (RIPE IRR);
• Желілік операторлар арасындағы үйлестіруді жеңілдету;
• Кері домендік атау жүйесін (rDNS) және ENUM-ді беру;
• Желілік операциялар және топология саласындағы ғылыми зерттеулерді қамтамасыз ету.

Тізілімге кіру үшін қандай ақпарат қажет?

Тізілімге кіру үшін сайт келесі ақпаратпен қамтамасыз ету керек:

• Сайт орналасқан – IP мекенжайы;
• Екінші нүктенің IP-мекеніжайы – егер сайт бір IP-мекенжайдан толық жұмыс істей алмаса;
• Сервистің мақсаты – мысалға, мемлекеттік БАҚ сайты, екінші деңгейдегі банктің сайты, мессенджер немесе т. б. көрсетіледі.;
• Қызметтің сипаттамасы – яғни, елде интернетті өшіру кезінде қол жетімділікті сақтау қажет себептерді көрсету керек;
• Байланыс операторы – өтініш берушінің сайты қандай заңды тұлғаның желілерінде жұмыс істейді;
• Интернет сегменті – тек 2 нұсқа қол жетімді – «Интернет желісінің қазақстандық сегменті» және «Ғаламдық Интернет желісі», мысалы егер сайт Өзбекстанда болса, онда тізімде Узнет емес, №2 нұсқа ретінде көрсетіледі;
• Қосымша ақпарат.

Қосымша ақпарат беру туралы сұрау мен жауап

Дегенмен, осы ережелер бойынша әлі де сұрақтар бар. 2023 жылғы 20 ақпанда ЦДИАӨМ атына мынадай 8 сұрақты қамтитын ақпарат беру туралы сұрау жіберілді:

1. Қағидалардың 9-тармағында айтылған дұрыс және толық деректерді беру туралы электрондық келісімнің шаблонымен қайдан танысуға болады?
2. Интернет-ресурстың меншік иесі-өтініш беруші желілердің статикалық мекенжайларының тізіліміне кіру мақсатында Қазақстанда заңды тұлға ашуы қажет пе?
3. Желілердің статикалық мекенжайларының Тізіліміне кіру үшін өтініш беруші қандай да бір мемлекеттік баж салығын төлеуі керек пе?
4. Желілердің статикалық мекенжайларының осы тізілімін іске асыруға және оны сүйемелдеуге қандай бюджет бөлінген? Бұл тізілімге қанша уақыт қолдау көрсетіледі?
5. Кез келген интернет-ресурс желілердің статикалық мекенжайларының Тізіліміне кіру үшін құжаттарды тапсыра алады ма?
6. Егер ол келісімнің шарттарын немесе ережелердің 8-тармағында көрсетілген критерийлерді бұзса, желілердің статикалық мекен-жайларының Тізіліміне кіргеннен кейін деректерді беру желісінің статикалық мекен-жайы иесінің жауапкершілігі қандай?
7. Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін деректерді беру желісін ұйымдастыру қағидаты қалай қамтамасыз етілуі тиіс?
8. Егер осы тізілімде интернет-ресурсты табу Ереженің 10-тармағында көрсетілгендей интернетке қол жетімділікті өшіру кезінде қол жетімділікке қатысты ешқандай кепілдік бермесе, деректер желілерінің статикалық мекен-жайларының Тізілімінің мәні неде?

2023 жылғы 13 наурызда біз цифрлық даму министрлігінен жауап алдық. Жауап төменде. Қазақ тіліне аударуды DRFL жобасының аудармашысы жүзеге асырды.

Қазақстан Республикасының цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі (бұдан әрі – Министрлік) Сіздің сұрауыңызды қарап, мынаны хабарлайды. Министрлік төтенше жағдайлар режимінде Интернет желісіне қолжетімділікті қамтамасыз ету бойынша жүйелі шешімдер әзірлеу бойынша жұмыс жүргізді.
Осы мақсатта Министрлікке тиісті құзыреттер беру бөлігінде «Байланыс туралы» ҚР Заңына өзгерістер енгізілді. Министрлікке құзырет берілгеннен кейін деректерді беру желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімін қалыптастыру және жүргізу қағидаларын бекіту бойынша жұмыс жүргізілді. Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік Комитетімен келісілген деректерді беру желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімін қалыптастыру және жүргізу қағидалары Қазақстан Республикасы цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрінің 2022 жылғы 28 қазандағы № 400/НҚ бұйрығымен бекітілген. Деректерді беру желілерінің статикалық мекенжайларының тізілімін қалыптастыру және жүргізу қағидаларын бекіту төтенше жағдайлар режимінде Интернет желісіне үздіксіз қол жеткізу үшін ұйымдар тізімін құруға ықпал ететін болады.
Министрлік байланыс саласындағы уәкілетті орган бола отырып, нормативтік актіні әзірлеу және бекіту бойынша жұмыс жүргізді. Тізілімге енгізу, оны жүргізу, сондай-ақ тиісті sts.kz/rsaspd интернет-ресурстың жұмыс істеуін қамтамасыз ету туралы шешімдер қабылдау бойынша одан әрі жұмыс меншік иелерінің тізілімде деректерді беру желісінің статикалық мекенжайлары туралы мәліметтерді енгізу және өзектендіру мүмкіндігі үшін жоғарыда көрсетілген бұйрықта сипатталған алгоритмге сәйкес «Мемлекеттік техникалық қызмет» АҚ күштерімен жүргізілетін болады.
Осы шешіммен келіспеген жағдайда, Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 91-бабының 3-бөлігіне сәйкес, Сіз оған сотта шағымдануға құқылысыз.

Вице-министр ОРАЗБЕК АСХАТ ЕЛУБАЙҰЛЫ

Ақ тізімнің артықшылықтары мен кемшіліктері

Автордың ақ тізімді енгізу елдің экономикасы мен адам құқықтарына көбірек зиян тигізеді деген пікірі бар, өйткені мемлекет болашақта интернетті толығымен бұзу тәжірибесін қолданудан бас тартпайды. Алайда, тек жағымсыз жақтарын ғана көрсету дұрыс болмас еді, өйткені ТЖ режимін енгізген кезде интернетке қол жеткізуді тоқтата тұру немесе шектеу мемлекет қабылдайтын негізгі шаралар тізбесінің бірі болып табылады. Бұл мәселеде Қазақстандағы ағымдағы заңдық шындықтың ұстанымын негізге алатын боламыз.

Ақ тізімнің артықшылықтары:

1. Әлеуметтік маңызды ресурстарға қол жетімділіктің кепілі. Егер ақ тізім болса, мемлекет, мемлекеттік органдар сайттары, банк сайттары, медициналық сайттар және т.б. сияқты маңызды сайттарға қол жеткізе алады. Бұл адамдарға маңызды ақпарат алуға және интернет шатдауына қарамастан жұмысын жалғастыруға мүмкіндік береді. Алайда, бұл тармақ ақ тізімнің артықшылығы ретінде қолданылмауы мүмкін, өйткені «әр нақты жағдайға байланысты» тізілімдегі сайтқа кіруді шектеуі мүмкін.
2. Дүрбелеңнің алдын алу. Интернеттің құлдырауы жағдайында көптеген адамдар дүрбелеңге түсуі мүмкін, әсіресе олар не болып жатқанын білмесе. Сайттардың ақ тізімі дүрбелеңнің алдын алуға көмектеседі, өйткені адамдар әлі де кейбір маңызды ресурстарға қол жеткізе алатынын біледі. Мұндай тізім туралы ақпаратты таратуды қаңтардағы оқиғалар сияқты SMS арқылы жүзеге асыруға болады.

Ақ тізімнің кемшіліктері:

1. Ақпаратқа қол жеткізуді шектеу. Адамдар тек белгілі бір сайттарға кіре алады, ал қалған барлық сайттар бұғатталады. Бұл сөз бостандығы мен ақпаратқа қол жетімділікті шектеуі мүмкін.
2. Билікті теріс пайдалану қаупі. Мемлекет бұл тізімді интернетті өшірудің салдарын жеңілдететін құрал ретінде пайдалана алады, сондай-ақ тұрақты қолжетімділікті қолдау себептері негізсіз немесе жеткіліксіз болып көрінсе, тәуелсіз БАҚ сайттарынан, шетелдік интернет-ресурстардан бас тарта алады. Бұл төтенше жағдай кезінде сөз бостандығын шектеу және ақпаратты бақылау құралы бола алады.
3. Бір шешімге келуіне мәжбүрлеу. Өз сайтыңызды тізілімге енгізу үшін қазақстандық заңды тұлғаның атынан өтініш беру қажет; шетелдік ұйымнан өтініш беру мүмкіндігі туралы ережеде еш жерде көрсетілмеген. Бұл қазақстандық заңды тұлғаны ашу және сүйемелдеу бойынша шетелдік компанияларға ақшалай шығыстарды жүктейді. Тиісінше, тізілімге интернет-ресурстарды енгізу ниеті бар шетелдік компанияларды бір шешімге келуін мәжбүрлеудің негізділігі туралы мәселе туындайды.

Қорытынды

Ақ тізімді енгізу Қазақстандағы интернет-кеңістіктегі адамның құқықтары мен бостандықтарының жағдайын нашарлатады деген қорытындыға келуге болады.

Интернетті өшірген кезде мемлекет ақ тізім түрінде экскьюз болады, бірақ ол жеке сайттарға қол жетімділікке кепілдік бермейді.

Ақ тізімді енгізуден мемлекет көп пайда көреді, ал басқа субъектілер, мысалы, ел халқы мен ұйымдар, кез-келген маңызды сайт немесе онлайн-қызмет шатдаун кезінде шектелмейді деп үміттенеді, өйткені сайттың қол жетімділігі туралы мәселе, ережелерде көрсетілгендей, «әр нақты жағдайға байланысты».