Мазмұны
Мәселенің мәні
Қазан айының соңында Парламентте «ҚР Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу жайлы "ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы"» заң жобасы қаралды.
Азаттық
Талқылау барысында мәжіліс депутаты Нұрлыбек Ожаев «соттың іс жүргізуіндегі және заңды күшіне енбеген істер туралы ақпаратты әлеуметтік желілерде және (немесе) бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға ешкімнің құқығы жоқ» деген норманы енгізуді ұсынды. Түзету ішінара алынып тасталды, бірақ бастамашы бұл идеядан толығымен бас тартпайтынын және түзету бойынша жұмысты жалғастыратынын айтты.
Депутаттың айтуынша, түзету енгізу қажеттілігі, жарияланымдарда сотқа қысым көрсету мақсатында таратылатын жалған ақпарат болуы мүмкін.
Бұл қауіп орынды ма, жоқ па, соны анықтап көрейік; ұлттық заңнама мен халықаралық стандарттар нені көздейді және осы түзетулер қабылданған жағдайда не болады?
Барлық заңдарды бұзатын норма
Сот процестерін жария ету сот ісін жүргізудің жариялылығы қағидатын іске асырудың маңызды құралдарының бірі және әділ сот талқылауына құқық кепілдігінің тиімді құралы болып табылады. БАҚ, блогерлер мен азаматтық белсенділердің жарияланымдары арқылы сот процестері туралы ақпарат қоғамға қол жетімдірек болып келеді.
Әркімнің сотқа қол жеткізу және әділ сот талқылауы құқығы, сондай-ақ өз пікірін білдіру құқығы Қазақстан 2006 жылы ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (АСҚХП) бекітілген негізгі құқықтар мен бостандықтар болып табылады.
АСҚХП-ның 14 бабында кепілдік беріледі:
Барлық адамдар соттар мен трибуналдар алдында тең және әркім өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезінде немесе қандай да бір азаматтық процесте оның құқықтары мен міндеттерін айқындау уақытында заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және бейтарап соттың істі әділ әрі жария талқылауына құқығы бар.
Бұл жерде «қоғамдық іс жүргізу» термині өте маңызды. Сот істерін қарау контексіндегі жариялылық сот ісін жүргізудің ашықтығын білдіреді, бұл адам құқықтарын сақтаудың маңызды кепілі болып табылады.
ҚР соттарының 2016 жылғы 28 сәуірдегі БАҚ-пен өзара іс-қимыл Тұжырымдамасына сәйкес оның негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
- соттардың қызметі туралы ақпараттың жариялылығы, ашықтығы және қолжетімділігі;
- БАҚ-қа нақты сот ісі туралы ақпарат беру кезінде сот процесіне қатысушылардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуы;
- соттардың қызметі туралы ақпаратты іздестіру, алу, беру және тарату еркіндігін қолданыстағы заңнамаға қайшы келмейтін кез келген тәсілмен қамтамасыз ету.
Тұжырымдаманың мақсаттары:
- сот жүйесі мәселелері бойынша қоғамның ақпараттық сұраныстарын қанағаттандыру;
- сот билігіне деген сенімді арттыру.
Тұжырымдаманың негізгі міндеті-қолданыстағы заңнаманы ескере отырып, БАҚ-пен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі жұмыстың тиімді жүйесін құру және халықтың соттарға сенімін қамтамасыз ету, бұл жұмысқа сот корпусының өкілдерін қосу.
Депутаттың БАҚ-қа айтқан дәлелдерінің бірі: «қазір кез келген азамат әлеуметтік желілерде өз пікірін айта алады, талқылай алады, әркім заңгер болмай және сот процестерін түсінбей, өзінше түсіндіреді. Әлеуметтік желілерде беделді адамдар жаза алатындықтан, қоғамда теріс жағдай туындайды».
Алайда, өз пікірін білдіру құқығы Конституциямен кепілдендірілетінін және бұл кепілдік сайлау тәсіліне жатпайтынын түсіну керек.
Осылайша, Ожаевтың бастамасы ҚР Конституциясына, қылмыстық, азаматтық және әкімшілік заңнама нормаларына және «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңға қайшы келеді.
Қорытындылай келе
Депутат ұсынған норманы қабылдау сөз бостандығы, ақпаратқа қол жеткізу сияқты құқықтардың шектелуіне әкеледі және журналистиканың сот репортажы сияқты жанрына теріс әсер етеді. Осыған байланысты түзету жайлы түзетуді қайтару «дұрыс шешім» деп атаған Жоғарғы Соттың ұстанымы өте маңызды.
Маргарита Бочарова
Депутат Ожаевтың бастамасы жабылған бет болып қала беріп, біздің заң шығарушылар бұл мәселеге ешқашан оралмайды деп үміттенеміз.
Image by Fathromi Ramdlon from Pixabay
