Мазмұны
Қазақстанда соттардың шешімдері бойынша бұғатталған материалдарға рұқсат беруге байланысты айналып өту құралдарына заңнамалық түрде тыйым салынған. Мәселен, «Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабының 1-3-тармағында осылар хабарланады:
«Соттың заңды күшіне енген шешімімен немесе Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынған ақпаратқа қол жеткізу мақсатында байланыс желілерінің және (немесе) құралдарының жұмысына, байланыс қызметтерін көрсетуге, интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа қол жеткізуге тыйым салынады».
Бұл норма 2017 жылы толықтырылды, бірақ Қазақстандағы шектеулер практикасы бұрын да болған. Қазақстанда аты аталмаған соттың 2014 жылғы 10 қыркүйектегі шешімімен «Байланыс операторларының техникалық мүмкіндіктерін айналып өту мақсатында пайдаланылатын, Қазақстан аумағында шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары өнімдерінің таралуын тоқтату үшін қолданылатын байланыс желілерінің және (немесе) құралдарының жұмыс істеуіне тыйым салу» ақпаратты бұғаттауды айналып өту үшін сайттарға тыйым салынды.
Осы анықтамаға VPN, proxy-серверлер, анонимайзерлер және тиісті бағдарламалық қамтамасыз ету кіреді – олар Қазақстан аумағында шектелген материалдарға рұқсат бере алады.Дегенмен, бәрі пайдаланушының әрекеттеріне байланысты екенін есте ұстаған жөн.Біз жағдайды толығырақ талдаймыз, бірақ алдымен негізгі терминдерді анықтайық.
Бағдарламалық қамтамасыз ету
VPN (ағылш. virtual private network, орыс. виртуальная частная сеть) - бұл басқа желілердің (мысалы, интернет) үстінен жеке желілерді құратын және құрылғыға қауіпсіз шифрланған сервер байланысын жасауға мүмкіндік беретін технология. Кейбір VPN қосымшалары браузерлерге салынған (мысалы, Opera-да).
Proxy - бұл пайдаланушы мен соңғы сервер арасындағы делдал рөлін атқаратын және пайдаланушыларға желілік қызметтерге сұраулар жіберуге және олардан жауап алуға мүмкіндік беретін аралық сервер.
Анонимайзер - бұл желідегі өз белсенділігін жасыруға болатын құрал.
Бұл құралдарды тағы не үшін пайдалануға болады?
VPN желідегі тыйым салынған материалдарға қол жеткізу үшін ғана қажет емес, сонымен қатар:
· корпоративтік қызметтерге және қашықтағы жұмыс компьютеріне қол жеткізу;
· деректердің қол жетімділігін, қайталануын қолдау үшін серверлер арасында желіні ұйымдастыру;
· қосылымды шифрлау: мысалы, жалпыға қол жетімді желілер арқылы интернетке кірген кезде VPN пайдалану ұсынылады;
· аймақтық шектеулерді айналып өтіп, қызметтерге қол жеткізу.
Proxy-ді пайдалану VPN-ге ұқсас болып келеді.
Браузер кеңейтімі/плагин пайдаланушы үшінші тарап VPN, proxy, анонимайзерлерді компьютерге орнатқысы келмейтін жағдайларда қолданылады. Кеңейтімдерді немесе плагиндерді пайдалану әлдеқайда оңай-браузердің интернет-дүкенінен (Chrome, Opera Addons, Firefox Browser add-ons және т.б.) бағдарламалық жасақтаманы жүктеп, орнату керек. Олардың көмегімен сіз трафикті толығымен шифрлай аласыз немесе шифрлауды қолданатын және бағдарлама автоматты түрде қосылатын сайттардың жеке тізімін жасай аласыз.
Бұғаттауды айналып өтуге тыйым салудың мәні бар ма?
Заң бірінші кезекте қазақстандық нарыққа шығуға мүдделі отандық компаниялар мен шетелдік ұйымдарды шектеуге бағытталған. Алайда, бағдарламалық жасақтаманы айналып өту функциялары бар барлық ресурстарды шектеу мүмкін емес. VPN, proxy, анонимизаторлар веб-сайттар, бұлтты сақтау орындары, AppStore дүкендері, Google PlayMarket, Windows Marketplace, браузерлерге арналған кеңейтімдер мен плагиндер дүкендері, әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы таратылуы мүмкін, қажет болған жағдайда IP мекенжайы мен паролін жазып, құрылғының өзінде конфигурацияны өзгертуге болады.
VPN жүктеу бойынша Қазақстан үздікте
Сайлау өткізу және Qaznet Trust Network Ұлттық қауіпсіздік сертификатын тарату кезінде бірнеше шатдаун, әлеуметтік желілер мен БАҚ-тың бұғатталуына байланысты 2019 жылы Қазақстан VPN жүктеу бойынша үздік өсу елдер қатарына қосылды. «Global Mobile VPN Report 2019» сәйкес, 2019 жылы Қазақстан соңғы 12 аймен (қазан 2017 - қыркүйек 2018) салыстырғанда жүктемелердің өсу қарқыны бойынша – 4,1 миллион (+210%) үшінші орынды иеленді:
«Мамыр-маусым 2019 жыл, Қазақстан. Әлеуметтік желілердің бірнеше қысқа мерзімді бұғатталуы және Ұлттық сайлаудағы толқуларға байланысты интернетті қысқаша толық ажырату нәтижесінде 111% - ға өсуі. Маусым айында тағы бір 93%-ға өсу жалғасып жатқан наразылықтармен және жаппай бақылау үшін қолданылатын Үкіметтің негізгі сертификатын мәжбүрлеп орнатумен байланысты болуы мүмкін».
Осылайша, заңнамалық тыйым мемлекетке бұғаттауды айналып өтуге қарсы тұруға көмектеспеді. Минималды есептеулер бойынша*, әрбір төртінші қазақстандық интернет пайдаланушысы өз телефонында VPN-і бар.
Қазақстандағы бұғаттаулар
Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігінің мәліметтері бойынша, 2020 жылдың 1 қаңтар мен 31 қазан аралығында елде байланыс айналып өту құралдарын тарататын немесе насихаттайтын 148 ресурстар мен материалдар бұғатталған.Байланысты айналып өту құралдарын шектеу - 2020 жылғы прецедент; бұған дейін АҚДМ-да мұндай тәжірибе болмаған.
Бұл өткен жылдың сәуір айында SOC day-2019 форумында цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің ақпараттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары Руслан Әбдіқалықов VPN бұғаттауын қоғам ауыр қабылдайды деп мәлімдеді:
«Бүгінгі күні біздің елімізде VPN қызметіне тыйым салынбаған.Бұл сұрақты қоғам өте ауыр қабылдайды деп ойлаймын. Бұл олар үшін VPN арналарын жабу үшін дәл жүретін жол емес.
Бізде елдегі прокси-серверлердің қызметін шектейтін және тыйым салынған ақпаратқа қол жеткізу үшін қолданылатын бірнеше сот шешімдері бар. Бірақ іс жүзінде біз қарсы насихат шаралары маңызды деп санаймыз. Егер сіз үнемі бір нәрседен өзіңізді қорғауға тырыссаңыз, онда ол тыйым салынған жеміске айналуы мүмкін, ал тыйым салынған жеміс әрқашан тәтті болады.
Тіпті олардың Ұлы Қытай брандмауэрі болса да, сіз VPN-ді,елде ресми түрде жабылған Google қызметтерін пайдалана аласыз. Яғни, бұл (VPN және анонимизаторларға тыйым салу-ескерту.) біздің жолымыз емес. Менің ойымша, біз оған әлі бармаймыз».
Жаһандану мен шексіз интернет жағдайында мемлекетке мұндай қосымшалардың таралуын бақылау қиынға соғатыны таңқаларлық емес. Мүмкін, сайттарды, қосымшалар дүкендерін, байланыс құралдарын тарататын мессенджерлерді жаппай бұғаттаған жағдайда, Ұлттық қауіпсіздік сертификатын тарату кезіндегідей, техникалық адамдардан жауап күтілуі керек.
*Халық саны, интернеттің ену деңгейі туралы деректерге және «Global Mobile VPN Report 2019» есебінен алынған ақпаратқа сүйене отырып негізделген (тек ұялы телефоннан 4,1 млн жүктеу, 2016 жылға дейінгі деректерді және десктопқа жүктеу санын қоспағанда)
