Мазмұны
Түсінік, рейтинг, статистика
Ақпаратқа қол жеткізу саласында елеулі өзгерістер орын алуда. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі (АҚДМ) egov.kz порталында қоғамдық талқылауға арналған өзгерістер тұжырымдамасын жариялады. Көптеген тармақтарда ұсынылмағаны үшін жауапкершілік, қолжетімділігі шектеулі ақпарат, мемлекеттік органдардың мерзімдері мен міндеттері сияқты керек сәттерде азаматтық және сараптамалық қоғамдастықтың ұсынымдары бар екендігі қуантады. Сонымен қатар, кейбір тұжырымдар ойлануға мәжбүр етіп, олардың бұлыңғырлығына, сондай-ақ билікті гипотетикалық теріс пайдалануға байланысты алаңдаушылық тудырады. Бұл материалда біз қазақстандықтарға ұсынылған түзетулердің қандай жаңалықтар әкелетінін анықтайтын боламыз.
Мемлекеттің ақпаратқа қол жеткізу саласындағы заңнаманы жақсартуға дайындығына тек ұлттық бағдарламалар мен стратегиялар ғана емес, сондай-ақ біздің еліміз ықтимал 150 балдан 61 балл жинаған Global RTI Rating ақпаратқа құқықтың жаһандық рейтингісіндегі Қазақстанның орны да әсер етті. Бұдан басқа, Global RTI Rating Қазақстанға «мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде ақпаратқа қол жеткізу жағдайын жақсарту үшін қажетті заңнамалық және практикалық шараларды қамтамасыз етуді, ақпаратқа қол жеткізуді заңсыз шектегені үшін жауапкершілікті белгілеуді, сондай-ақ мемлекеттік сектор мекемелерінің ашықтығын және қабылдау кезінде консультациялар өткізуге қоғам өкілдерінің қатысуын қамтамасыз ететін кешенді заңнамалық және практикалық шараларды пысықтауды және қабылдауды» ұсынды. (Осы жылдың наурыз айында Страсбургте өткен пленарлық отырыста қабылданған, Қазақстан бойынша бағалау есебінің нәтижелері ).
Сондай-ақ АҚДМ-де «ақпаратқа қол жеткізу құқығын шектеу фактілері бойынша өтініштер санының өсуі ақпарат иелерінің ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету жөніндегі талаптардың орындалмауы бүгінгі күні жүйелі сипатқа ие екендігін куәландырады» деп атап өтті. Бірақ бұл ретте соттарға өтініштер өте аз тіркелген: 2019 жылы – алты, 2020 жылы – нөл, 2021 жылы – бес, бұл ӘҚБтК-нің 456-1-бабының тиімділігінің төмендігін көрсетеді.
Осылайша, өзгерістер келесі тармақтарға бағытталған:
- нақты салаларда ақпаратқа қол жеткізуді реттейтін тетіктер;
- ақпаратты ҚБП санатына жатқызуды регламенттеу (қызмет бабында пайдалану үшін);
- парламент депутаттары бастамашылық жасаған заңдар мен халықаралық шарттардың жобаларын жария талқылау;
- ақпаратты пайдаланушылардың өнімділігін арттыру.
Қандай заңдарға өзгерістер енгізіледі
Түзетулер ӘРПК, бірнеше кодекстерге және заңдарға қатысты болады деп жоспарлануда.
Жер кодексі
Жер кодексіндегі өзгерістер бос жер учаскелері мен жоспарланған сауда-саттық бойынша ақпаратты орналастыру мерзімділігіне қатысты болады. Егер қазір жергілікті атқарушы органдар ақпаратты тоқсан сайын жаңартып отыруға тиіс болса, онда түзетулер қабылданғаннан кейін олар мұны «тұрақты түрде» жасауға міндетті болады. Алайда, кодексте күн сайын, апта сайын, минут сайын деген сөздері нені білдіретіні көрсетілмеген.
Сондай-ақ, құжат ақпараттың орналастырылмауын оны беруден заңсыз бас тартумен теңестіретін баппен толықтырылды.
Бюджет кодексі
Бюджет кодексіне Мемлекеттік инвестициялық жобаларды іске асыру туралы шешім қабылдау кезеңінде жобалау алдындағы құжаттаманы, сондай-ақ оларды іске асыру қорытындылары туралы есептерді қалыптастырғанға дейін мемлекеттік инвестициялық жобаларды жария талқылауды регламенттеу туралы норманы енгізу жоспарлануда.
Мүмкін, ең даулы жаңалықтар шектеулі пайдалану туралы– ҚБП белгісі берілген ақпаратпен байланысты. Естеріңізге сала кетейік, бұған дейін қоғамшылдар мен журналистер президент Тоқаевқа заңнаманы қайта қарауды және шенеуніктерге ақпаратты қызметтік пайдалану санатына негізсіз жатқызуға тыйым салуды талап еткен болатын. Нәтижесінде, жаңа құжатта ақпаратты ҚПБ-ға жатқызу келесі жағдайларда ғана жүзеге асырылуы мүмкін:
- тек қана конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында;
- ақпаратты ашу бұл мақсаттарға айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін;
- мұндай ақпаратты ашық жариялаудан немесе жария етуден болатын зиян оны алуда қоғамдық игіліктен басым болады.
Мұнда заң шығарушылар Еуропада қолданылатын әлемге әйгілі «үш бөліктен тұратын тест» принциптерін қолданды. Алайда, заң жобасында келтірілген зиянның маңыздылығын және қоғамдық игіліктің мөлшерін кім және қандай негізде анықтайтыны нақтыланбайды. Бұл мәселе ашық және өте өзекті болып қала береді.
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексі
«Денсаулық сақтау саласындағы ақпаратқа қолжетімділікті қамтамасыз ету» атты жаңа бап «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексте пайда болады. Ол мемлекеттік органдарды халықты денсаулық сақтау саласының жай-күйі және оның қолжетімділігі туралы ақпаратпен, оның ішінде денсаулық сақтауға бөлінетін бюджет қаражатының қалыптастырылуы мен жұмсалуы туралы мәліметтермен қамтамасыз етуге міндеттейді. Ақпаратты ашу қажеттілігі туралы ұқсас нормалар «Білім туралы» Заңға және «Халықаралық шарттар туралы» Заңға да енгізілген.
Экологиялық кодексі
Экологиялық кодексте «Қатысушыларға түсініктеме берудің міндетті мүмкіндігі бар қоғамдық тыңдаулардың онлайн-трансляциясын» өткізу туралы норма пайда болады. Сондай-ақ уәкілетті органдар құрамында ПХД (ПХД – полихлорланған дифенилдер) бар жабдықтарды есепке алу тізілімін ашық түрде орналастыруға тиіс.
«Мүгедек адамдарды әлеуметтік қорғау туралы» заң
Елдің белсенді интернеттелуіне байланысты «Ақпарат иеленушілердің интернет-ресурстарының, әлеуметтік көрсетілетін қызметтер порталының, «электрондық үкімет» веб-порталының және оның құрамдауыштарының, мемлекеттік ақпараттық ресурстардың қолжетімділігі мен оларды пайдаланудың қолайлылығы, сондай-ақ олардың ұлттық стандарттарға сәйкестігі туралы» норма «Мүгедек адамдарды әлеуметтік қорғау туралы» Заңға енгізілетін болады.
«Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заң
Ең көп жаңалық қолданыстағы«Ақпаратқа қолжетімділік туралы» заңда көзделген. Ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету қағидаттарына проактивті ашу қағидаты қосылды. Бұл дегеніміз: мемлекеттік органдар ақпаратты ашық қолжетімділікте қаншалықты көп орналастырса, соғұрлым адамдар сұраныстарға соншалықты аз жүгінеді. Бұл шенеуніктерге жүктемені азайтады және шынайылық пен ашықтыққа ықпал етеді.
Сондай-ақ, заң парламент депутаттарын президентке ұсынуына дейін ақпаратқа қол жеткізу саласының жай-күйі туралы жылдық есепті талқылауды міндеттейді.
Ақпаратқа қол жеткізу құқығын заңсыз шектеуге шағымдану бөлігінде пайдаланушылар құқықтарының тізімі айтарлықтай кеңейді:
- сұрау салу бойынша ақпарат беруден бас тартуға шағымдану;
- сұрау салуға жауап бермеу;
- дәйексіз немесе толық емес ақпарат беру;
- ақпаратты уақтылы ұсынбау;
- ақпарат иеленушілердің қол жеткізуді қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді қазіргі заңның осы баптарға 12, 13, 14, 15, 16, 17 сәйкес орындамауы;
- ақпаратты пайдаланушының заңды құқықтары мен мүдделерін бұзған өзге де шешімдер, әрекеттер (әрекетсіздіктер).
Бұдан басқа, бұдан былай мемлекеттік биліктің, жергілікті мемлекеттік басқарудың және өзін-өзі басқарудың заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының органдары мен мекемелерінде уәкілетті құрылымдық бөлімше болуға немесе ақпаратқа қол жеткізу мәселелері бойынша уәкілетті адамды тағайындауға міндетті.
Түзетулер ауызша сұраныстарға да қатысты болды. Ауызша сұрау салуға жауап берген кезде жауап берген адамның аты мен лауазымы көрсетіледі, сондай-ақ әңгіме жазылады.
«Мемлекеттік органдардың алқалы органдарының отырыстарына қол жеткізуді қамтамасыз ету» деген 13-бапты «Жабық форматта заңсыз өткізілген отырыстарда қабылданған шешімдер қайта қаралуға жатады және заңды күші жоқ деп есептеледі» деген қызықты нормамен толықтыру ұсынылды. Алайда, ұсынылған редакция жабық форматтағы заңсыздықтың қалай орнатылатындығын және оны кім бақылауға міндетті екенін түсіндірмейді.
Сондай-ақ, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қозғайтын шешімдер қабылдайтын орталық және (немесе) жергілікті атқарушы органдар жанындағы консультативтік-кеңесші органдардың қызметі ашық сипатта болатыны атап өтілді.
Қорытынды
Жалпы, АҚДМ ұсынған ақпаратқа қолжетімділік бөлігіндегі түзетулер айтарлықтай прогрессивті деп айтуға болады. Оларды қабылдаудың ықтимал пайдасы, әдеттегідей, тұжырымдарды практикалық іске асыруға және түсіндіруге негізделген.
