Ақпараттық доктрина желідегі жаңа цензура құралы ретінде ме?

Қазақстандағы сөз бостандығы

Автор тұрғысынан сөз бостандығы адам құқықтарының да, Қазақстан азаматының конституциялық құқықтарының да негізгі құқықтарының бірі болып табылады. Сөз бостандығы сонымен қатар бәсекеге қабілетті мазмұнның үлкен көлемін шығаратын әлеуметтік желілер мен интернет-медианың қарқынды дамуын ескере отырғанда цифрлық құқықтардың ажырамас және бөлінбейтін бөлігі.

Елімізде интернет-медианың кең спектрінің кең таралуы мен сапалы дамуы мемлекет тарапынан алаңдаушылық пен мұқият назардың объектісіне айналуда. Заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық белсенділікке сүйене отырып, Қазақстан мемлекеті интернет-медианы қосымша реттеу мазмұнында сөз бостандығы жағдайын ерекше бақылауға алуға шешім қабылдады.

Ақпараттық доктрина

Осыған байланысты,Қазақстан Республикасының «Ақпараттық доктринасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 20 наурыздағы № 145 Жарлығы [1] (бұдан әрі – Доктрина) бұған жарқын мысал болып табылады. Ұсынылған Доктрина нормативтік құқықтық актілердің иерархиясы тұрғысынан тікелей заңнамалық іс-қимыл құжаты болып табылмайтынын атап өту маңызды («Құқықтық актілер туралы» Заңның 10-бабының 2-тармағының 6 тармақшасы [2]).

Дегенмен, Доктрина ойлау тәсілін, сондай-ақ оны жасаушылардың болашақ заңнамалық қызметінің бағытын көрсетеді. Бұл жағдайда интернет-медианың қызметін шектеу мақсатында одан әрі заңнамалық реттеу.

Доктринаның оң және теріс жақтары

Бір қарағанда, доктрина сөз бостандығын қорғау мен көтермелеуді, сондай-ақ Қазақстанда, өңірде және әлемде болып жатқан процестерге өз көзқарасымен бәсекеге қабілетті және еркін БАҚ жұмыс істеуінің маңыздылығын түсінуді регламенттейтін оң құжат ретінде көрінеді.

Доктрина ақпараттық саланы ырықтандыруды, БАҚ саласындағы қатынастарды шамадан тыс реттеуден бас тартуды, сөз бостандығы мен пікір білдіру кепілдіктерін күшейтуді, сөз бостандығы мен пікір плюрализмін қорғау қағидатын ілгерілетуді және қорғауды мойындайды.

Өкінішке орай, ақпараттық саланы ырықтандыру және бәсекеге қабілетті және еркін БАҚ құру үшін қандай қадамдар жасалатыны белгісіз. Бұл ретте Доктрина «мемлекеттік» БАҚ шығаратын мазмұн саласында да, жоғарыда аталған мазмұнды тұтынушылар тарапынан сыни ойлаудың жалпы деңгейінде де бар мәселелерді көрсетеді.

Доктринада теледидардың негізгі мазмұны сериалдар мен ойын-сауық сипаттағы ток-шоуларға толы екендігі көрсетілген. Аналитикалық бағдарламалардың, журналистік тергеулердің, жарқын публицистиканың – БАҚ танудың маңызды құрамдас бөліктерінің, халықтың медиа сауаттылығын арттыру және тұтынылатын мазмұнға сыни көзқарасты қалыптастыру факторының тапшылығы байқалады.

Әрі қарай, құқық қолдану практикасын бағалау қоғамның ақпаратқа қол жеткізу құқығы туралы әлсіз хабардар болуын, халықтың ақпараттық сауаттылығының төмен деңгейін көрсетеді. Бұл ақпараттық шығарындыларға қарсы тетіктердің төмен тиімділігімен бірге тұтынушылардың оқиғаларды бұрмаланған қабылдауына ықпал етеді және қате көзқарастарын қалыптастырады.

Басқаша айтқанда Доктрина:

• егер толық болмаса, онда ақпараттық сауаттылықтың төмен деңгейімен бірге ақпаратқа қол жеткізу құқығы туралы қоғамды ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік саясаттың айтарлықтай сәтсіздігі;
• «мемлекеттік» БАҚ тек ойын-сауық мазмұнын шығара алады. Ал аналитикалық бағдарламалардың, журналистік тергеулердің, публицистиканың тапшылығы байқалады, бұл негізінен сөз бостандығына, цензураға және жасанды түрде құрылған өзін-өзі цензуралау атмосферасына байланысты жағдайдың көрсеткіші болып табылады.

Айта кету керек,«аналитикалық бағдарламалар, журналистік тергеулер, жарқын публицистика» өндірісінде тек мемлекетке тәуелсіз интернет-басылымдар тамаша жұмыс істейді.

Доктрина интернет-ресурстар отандық БАҚ арасында кеңінен танымал болып келе жатқанын көрсетеді, мазмұн тұтынушыларының әлеуметтік медиаға көшу процесін атап өтеді. Блог жүргізу құбылысы ерекше атап өтілді. Кейбір блогерлердің аудиториялары жеке БАҚ аудиториясымен бәсекелесе алатындығы фактісі. Бұл ретте блогосфераның қоғамдық-саяси ақпарат алудың баламалы арнасына айналу үрдісі байқалады.

Доктринада «2021 жылғы әлеуметтанулық зерттеулер респонденттердің 45,2%-ы әлеуметтік медиадан ақпарат алуды таңдайтынын көрсетті» деген ақпарат бар. Сонымен қатар, осы материалдың авторы мұндай әлеуметтанулық зерттеулерге сілтеме таба алмады.

Доктрина авторларының пікірінше, әлеуметтік медианың артықшылықтарының бірі – виртуалды шындық (VR) және кеңейтілген шындық (AR) сияқты технологиялармен интеграциялау мүмкіндігі. Жоғарыда аталған технологиялар виртуалды ортамен өзара әрекеттесуді имитациялауға, виртуалды және нақты үйлесуге және нақты уақыт режимінде өзара әрекеттесуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, Доктрина «нейрондық желі» және «deepfake» технологияларының таралуымен медиа кеңістікке жалған бейне және аудио мазмұнды енгізу қаупі бар екенін көрсетеді. Deepfake жасанды интеллектке негізделген кескінді синтездеу әдісі екенін ескеріңіз. Deepfake белгілі бір кескін элементтерін қалаған суреттермен ауыстыру үшін, атап айтқанда жалған фотосуреттер мен бейнелер жасау үшін қолданылады, сонымен қатар жалған жаңалықтар мен зиянды алдау жасау үшін де қолданыла алады.

Доктрина авторларының пікірінше, қысқа және жарқын бейнелер арқылы ақпарат ағынын қабылдау біртұтас түсінік бермейді, білімнің бөлшектенуіне әкеледі. Сыни тұрғыдан ойлау дағдылары болмаған жағдайда, бұл жаппай жалған ақпарат пен қоғамдық пікірді манипуляциялау қаупін тудырады. Сонымен қатар, Доктрина жалған ақпарат көздерінің біріне айналатын кейбір әлеуметтік желілерді саясаттандырудың жоғары өскенін анық көрсетеді.

Нәтижесінде Доктрина медиасфераның жаңа субъектілері (интернет-платформалар, әлеуметтік желілер, әсер етушілер және т.б.) қызметінің ашықтығын қамтамасыз ететін заңнамалық шараларды қабылдауды, сондай-ақ журналистер мен әсер етушілердің кәсіби дағдыларын жетілдіру үшін жағдайлар жасауды көздейді. Доктрина қандай заңнамалық шаралар қолданылатынын, сондай-ақ әсер етушілердің кәсіби дағдыларын жетілдіру деген не екенін түсіндірмейді.

Осылайша, Доктрина іс жүзінде тікелей мәтінмен әлеуметтік желілерді, мессенджерлерді, танымал интернет-ресурстарды, блогерлерді, әсер етушілерді одан әрі реттеу қажеттілігін, сондай-ақ отандық интернет кеңістігінің жоғарыда аталған құрамдас бөліктері ауқымды жалған ақпарат пен қоғамдық пікірді саясаттандыру негізінде манипуляциялау тәуекелдерін тудыратынын көрсетеді.

Даулы ұғымдар

Доктринада келесі қызықты ұғымдар бар:

• шынайы ақпараттық қауіпсіздік;
• идеологиялық егемендік;
• негізгі идеологиялық вектор;
• деструктивті, манипулятивті және сенімсіз мазмұн;
• жалған баяндаулар.

Жоғарыда аталған сөз тіркестерін талдауды бастамас бұрын, алдымен қолданыстағы құқықтық терминология мен мәртебені түсінуді ұсынамын. Сөз бостандығының Конституциялық мәртебесі ҚР Конституциясының 20-бабында көрсетілген. ҚР Конституциясының бұл бабы цензураға тыйым салуды да белгілейді.

Сонымен қатар, сөз бостандығы бірқатар халықаралық құжаттарда айтылады, олардың кейбіреулері арнайы көзделген рәсім шеңберінде Қазақстан Республикасы өз еркімен ратификациялаған, сондай-ақ басқа да нормативтік құқықтық құжаттарда.

Өз кезегінде, «ақпараттық егемендік» немесе «негізгі идеологиялық вектор» сияқты ұғымдарды қазіргі Қазақстан нормативтік актіде табу мүмкін емес (!). Доктрина сонымен қатар «ақпараттық егемендіктің» немесе «негізгі идеологиялық вектордың» анықтамасын білдірмейді. Соңғы ұғым ҚР Конституциясының 5-бабының 1-тармағына сәйкес елімізде идеологиялық әртүрлілік танылатындығына сүйене отырып, ерекше қызықты болып табылады.

Демек, біртұтас идеологиялық доктринаның дамуы, ең болмағанда, конституциялық емес және белгілі бір дәрежеде күмәнді кәсіпорын болып көрінеді, ол кейбір жағдайларда ашық цензураның көрінісіне немесе өзін-өзі цензураның атмосферасын құруға айналуы мүмкін.

Нақты анықтамалар, нақты заңнамалық шеңберлер және одан кейінгі логикалық орындау практикасы болмаған жағдайда, «жалған әңгімелер», «деструктивті мазмұн» және т. б. сияқты тіркестер формулалар бойынша ерікті түрде түсіндіріледі:

• бізге (мемлекеттік органдарға) ұнайтын барлық (таратылатын ақпарат) дұрыс, нақты, сенімді (керектіні таңдау) баяндау болып саналады.
• ұнамайтын кез келген нәрсе жалған баяндау болып саналады.

Дегенмен, «ақпараттық егемендік» сияқты кейбір даулы сөз тіркестерін тұжырымдамалық процесі заңнамалық бастамада көрініс табады.

«Масс-медиа туралы» заң жобасынан қосымша ақпарат

Күнтізбелік жыл бойы елімізде «Масс-медиа туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы (бұдан әрі – «Масс-медиа туралы» Заң жобасы) әзірленуде. Жоғарыда аталған заң жобасының бірнеше нұсқаларын, жоба тұжырымдамасын, түсіндірме жазбаны, сондай-ақ отырыс хаттамаларын қамтитын жобалық құжаттаманы мына [3] жерден алуға болады.

2023 жылдың сәуір айындағы «Масс-медиа туралы» Заң жобасы, басқалармен қатар, бірқатар түсініксіз ұғымдарды қамтиды. Атап айтқанда, «ақпараттық егемендік» ұғымына келесі анықтама беріледі:

Бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының ақпараттық күн тәртібін қалыптастырудағы қоғамдық-саяси дербестігін айқындайтын Қазақстан Республикасы ақпараттық кеңістігінің тәуелсіздігі.

Бұл ретте, Қазақстан азаматтарының қоғамдық-саяси дербестігі нені білдіретіні сұрақ болып қалуда.

Айта кету керек, ұсынылған «Масс-медиа туралы» Заң жобасындағы бұл тұжырымдама әлі де толық ашылмаған, кейбір ерекшеліктерді қоспағанда:

• ақпараттық егемендік қамтамасыз етілуі, нығайтылуы және қорғалуы керек;
• осы егемендікті қамтамасыз етуге, нығайтуға және қорғауға мемлекет республикалық бюджеттен гранттар бөлетін болады.

Әрине, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен тіпті заң жүзінде тұжырымдалмаған нәрсені қамтамасыз ету, нығайту және қорғау бүкіл мемлекеттік құрылымды барынша назар аударуды талап ететін стратегиялық маңызды міндет болып табылады. Бұл менің жеке материалымның авторы ретінде күмәнім жоқ.

Әрі қарай, «Масс-медиа туралы» Заң жобасы цензура ұғымын қамтиды.

Цензура – бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалар мен материалдарды мемлекеттік органдармен, лауазымды адамдармен және өзге де ұйымдармен олардың талабы бойынша немесе хабарламалар мен материалдарды не олардың жекелеген бөліктерін таратуға шектеу немесе тыйым салу мақсатында өзге де негіздер бойынша алдын ала келісуі.

Бұл жағдай Заң жобасының 2-бабының 1-тармағы цензураға тыйым салуды тікелей көрсететінін ескере отырып, өте қызықты көрінеді. Жобада цензура туралы басқа сілтемелер жоқ. Осылайша, заң шығарушылар конституциялық деңгейде де, бейіндік заңнама деңгейінде де тікелей тыйым салу бар деген ұғымды енгізді.

Жоғарыда айтылғандар Заң жобасы, Доктрина сияқты, кем дегенде тұжырымдамалық деңгейде өте қарама-қайшы көрінетінін растайды, бұл болашақта сөз бостандығы саласындағы құқық қолдану практикасы деңгейінде проблемалар туғызады.

Web Archive сілтемелері:

[1] «Қазақстан Республикасының ақпараттық доктринасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2023 жылғы 20 наурыздағы № 145 Жарлығы;
[2] «Құқықтық актілер туралы» Заңның 10-бабы 2-тармағының 6 тармақшасы;
[3] «Масс-медиа туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасына құжаттама (2023 жылғы сәуір).