Мазмұны
Электрондық үкіметтің мемлекеттік қызметтері
Қазақстанда электрондық үкіметтің алғашқы қызметтері пайда болған сәттен бастап мемлекет ресми құрылымдар ұсынған мүмкіндіктерді қолданды. Осылайша, 2008 жылы eGov дамыту мәселелері бойынша техникалық шешімдер мен норма шығармашылық бастамалардың негізгі әзірлеушісі болған «Зерде» (ҰИХ «Зерде») ұлттық инфокоммуникациялық холдингі құрылды.
Холдинг қызметінің техникалық құрамдас бөлігін қамтамасыз ету үшін 2008 жылы оның құрамына холдингтің еншілес компаниясы ретінде «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ («ҰАТ» АҚ) кірді. Кейіннен мұндай компаниялардың тізімі кеңейтілді - мемлекеттік сатып алу жүйесінің бірыңғай операторы ретінде «электрондық коммерция орталығы» ЖШС, «Қазтелерадио» АҚ, «KazSatNet ҰК» АҚ және басқа да мемлекеттік IT компаниялар құрылды.
Нормашығармашылық бастамаларын іске асыру мақсатында электрондық үкіметті және электрондық қызметтерді дамыту жоспары, сондай-ақ электрондық үкімет және инфрақұрылымның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша нормативтік актілер пакеті жасалды. 2012 жылдан бастап техникалық реттеу және метрология комитетінің бұйрықтарымен бекітілген АКТ саласында 19 стандарт әзірленді. Сондай-ақ, «Зерде» ҰИХ «Ақпараттандыру туралы» және «ҚР кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобаларын әзірлеуге қатысты. Жалпы алғанда, холдинг 51 нормативтік-құқықтық актіні ұсынды.
Осылайша, «Зерде» ҰИХ іс жүзінде Қазақстандағы электрондық үкімет қызметінің техникалық және нормашығармашылық құрамдасын толық монополиялады.
Алайда өкілеттіктердің шектен тыс шоғырлануы іске пайда әкелмеді: «ҰАТ» АҚ әзірлеген eGov жүйесінің бағдарламалық-аппараттық кешендері азаматтардың көптеген өтініштерін қанағаттандырмайды, бұл жүйе жұмысында іркілістер мен бас тартуларды тудырады. Осылайша, 2022 жылғы 3 тамызға қараған түні электрондық үкімет сервистерінің кезекті тоқтатылуы орын алды, соның нәтижесінде eGov порталында және елдің барлық ХҚКО-ларында мемлекеттік қызметтер қолжетімсіз болып шықты. Апат деректерді сақтау жүйесіндегі ақауларға байланысты болды,оны жою үшін 32 сағат қажет етті. Кейінірек белгілі болғандай, апаттың себебі жабдықтың тозуы, шамадан тыс жүктеме және қаржыландырудың болмауы екен. Мысалы, 2021 жылға жоспарланған eGov жүйелерін резервтеу бойынша алаңның жобасын қаржыландыру келесі жылға секвестрленді.
2022 жылғы сәуірде ҚР Президенті оларды «Зерде» ҰИХ-гін реформалауды тапсырды, өйткені холдингтің жұмысы есеп комитеті тарапынан да сын тудырды. Осылайша, холдингтің 2016-2022 жылдар кезеңінде жинақталған операциялық шығыны жеті миллиард теңгені құрады. 2022 жылғы 5 тамызда ҚР Үкіметінің № 504 қаулысымен «Зерде» холдингі таратылып, оның еншілес компаниялары, соның ішінде «ҰАТ» АҚ цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің (ЦДИАӨМ) басқаруына берілді.
Электрондық үкіметтің жаңа сервистерін және электронды қатысудың жаңа онлайн құралдарын дамыту ресурстардың үлкен көлемін талап ететіні анық: онлайн петициялар құралы сияқты перспективалы сервистер деректерді резервтеу бойынша жаңа қуаттарды талап етеді. ЦДИАӨМ үшін жағдайдан ең оңтайлы жол мемлекеттік-жекеменшік әріптестікті (МЖӘ) дамыту болуы мүмкін, онда жеке бизнес жаңа бағдарламалық өнімдерді әзірлеу бойынша, резервтік қуаттарды және басқа да инфрақұрылымдық талаптарды қамтамасыз ету бойынша шығындарды өз мойнына ала алады.
BTS Digital артықшылықтары
«BTS» ЖШС (Business & TechnologyService) – аса пайдалы қазбаларды-темір және хром кенін, бокситтерді, көмірді өндірумен, ферроқорытпалар, алюминий және т. б. өндірумен айналысатын ірі мемлекеттік – жеке конгломераттардың бірі болып табылатын ERG (Eurasian Resource Group) еншілес компаниясы.Корпорация Қазақстанмен қоса, – Конго, ОАР, Зимбабве, Мали, Мозамбик, Бразилия және басқа да шетелдерде өз қызметін жүзеге асырады. ERG акцияларының 40%-ы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті арқылы Қазақстан үкіметіне тиесілі; Директорлар кеңесінің мүшелері – ҚР премьер-министрінің орынбасары – сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов пен ҚР премьер-министрінің орынбасары-қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев.
BTS еншілес компания ретінде 2009 жылы құрылды, оның қызметінің негізгі бағыты мен мақсаты ERG-дің өндірістік процестерін цифрландыру болып табылады. BTS базасында 2018 жылы BTS Digital компаниясы құрылды, ол бизнесті, азаматтарды және Қазақстанның мемлекеттік органдарын байланыстыратын экожүйелерді құру процесіне белсенді түрде қосылды. BTS Digital-тің алғашқы әзірлемелері Aitu қызметтері болды, олар мессенджерді, бейне қоңырауларды, әмиянды, қалалық және Мемлекеттік қызметтерді, бір платформаға біріктірілген бизнес шешімдерін біріктірді.
Қазір ВTS Digital өзінің ең табысты өнімдерінің бірін, атап айтқанда eОtinish мемлекеттік органдарына жүгіну сервисін мақтан тұта алады. Сервис 2021 жылғы 1 шілдеде іске қосылды, оны пайдалану үшін eGov-та авторизациялану қажет. eGov сервисінен басқа, eOtinish қосымшасы Аitu және eGov mobile мобильді сервистерінде қолжетімді; сондай-ақ сервисті ХҚКО-да өтініштерді қабылдау орталығында пайдалануға болады.
Сбер тобымен ынтымақтастық жасау әрекеті
2021 жылғы қыркүйекте Қазақстан Үкіметі мен Сбер ресейлік тобы арасында ынтымақтастық туралы Меморандумға қол қойылғаны туралы жаңалық пайда болды, онда «Қазақстанда GovTech цифрлық платформасын енгізу, деректерді талдау және жасанды интеллект бойынша практикаларды қолдана отырып, мемлекеттік басқаруды реинжиниринг және цифрлық трансформациялау бойынша ынтымақтастықты дамытудың негізгі тәсілдері» көзделген. Іс жүзінде Меморандумда Сбермен әзірлеген техникалық шешімдер негізінде eGov жаңа платформасын әзірлеу қарастырылған.
Меморандумға сәйкес BTS Digital Қазақстан тарапынан стратегиялық серіктес ретінде әрекет етті, ал сервистің техникалық қолдауын және GovTech платформасына қол жеткізуін үш жылдық кезеңге ұзартуын ЦДИАӨМ «ҰАТ» АҚ-ға жүктеді.
Меморандумға қол қою қазақстандық IT индустрия және азаматтық қоғам өкілдері тарапынан үлкен сын тудырды. Тәуекелдердің арасында саяси – цифрлық тәуелсіздікті басқа мемлекетке «тапсыру», сондай-ақ техникалық-жеке деректердің қауіпсіздігімен белгісіздік және backdoor жолдары арқылы барлық цифрлық инфрақұрылымға қол жеткізу мүмкіндігі деп аталды.
Украинада соғыс басталған кезде, Сбер санкцияларға ұшыраған кезде мәміле бұзылған болатын. «Геосаяси жағдайға және өз мүмкіндіктерін қайта қарауға байланысты «ҰАТ» АҚ – мен Қазақстандық IT компанияларды тарта отырып, өз күшімен платформа жасау туралы шешім қабылданды», - деп 2022 жылғы 14 сәуірде Орталық коммуникациялар қызметінің брифингінде ЦДИАӨМ вице-министрі Асқар Жамбакин хабарлады.
Мемлекеттік қызметтер көрсету функциялары бар банктік қосымшалар
2020 жылы цифрлық құжаттар сервисінің пайда болуына байланысты электрондық банкингтің дамыған платформалары бар қазақстандық банктер өз сервистеріне кейбір мемлекеттік қызметтерді біріктіру мүмкіндігіне ие болды. 2022 жылдың 31 наурызынан бастап «ҰАТ» АҚ мен ЦДИАӨМ «Kaspi Bank» АҚ және «Халық банк» АҚ бірлесіп банктердің мобильді қосымшаларында «цифрлық құжаттар» сервисін сыртқы платформаларға шығару бойынша интеграцияны жүргізді.
Қазіргі уақытта Kaspi платформасында «Мемлекеттік қызметтер» бөлімінде цифрлық құжаттарға қол жеткізуге, автокөлікті қайта ресімдеуге, жүргізуші куәлігін ауыстыруға, ЖК деректемелерін тіркеуге немесе өзгертуге, жәрдемақы ресімдеуге, айыппұлдарды, салықтарды, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар үшін аударымдарды төлеуге және ХҚКО мен eGov қызметтеріне қол жеткізуге болады. Halyk Homebank платформасы осындай опциялар жиынтығын ұсынады.
Банктердің мобильдік қосымшаларындағы мемлекеттік қызметтер сервистерімен жұмыс істеу үшін пайдаланушыға мобильдік ЭЦҚ болуы және Банктің қосымшасына цифрлық құжаттарға қолжетімділікті ұсыну қажет. Пайдаланушы қолжетімділікті кез келген уақытта eGov mobile арқылы кері қайтарып ала алады.
Электронды қатысу қызметтеріндегі МЖӘ болашағы
Бүгінде Қазақстанда электронды қатысуды дамыту процесінде МЖӘ баламалары жоқ екені анық. Мемлекеттік қызмет көрсету сервистерін табысты коммерциялық платформаларға енгізе отырып, компаниялар қосымша пайда табады және бұл оларды пайдаланушылар үшін неғұрлым жетілдірілген және ыңғайлы құралдарды ұсынуға итермелейді.
Коммерциялық қосымшалардың сәтсіздіктер мен шамадан тыс жүктемелерге төзімділігі әрине жақсы. Тіпті 2022 жылғы 3 тамызда eGov іркілісі барысында Kaspi және Halyk Homebank қосымшалары айыппұлдар мен салықтарды төлеу бойынша цифрлық құжаттар мен сервистерге қолжетімділікті ұсынуды жалғастырды. Жалпы,«мессенджер + мемлекеттік қызметтер» немесе «банктік қосымша + мемлекеттік қызметтер»сияқты интеграцияланған шешімдер пайдаланушылар үшін ыңғайлы және нәтижесінде танымал бола бастады. Бұдан басқа, банктік қосымшаларға енгізілген пайдаланушыларды сәйкестендірудің биометриялық жүйелері ЭЦҚ немесе бір реттік парольдерге тұрақты түрде жүгінуді қажет етпейді.
Алайда, eGov мобильді сервис жүйелерінде бар тәуекелдер коммерциялық сервистерде де бар және олар көбеюде. Бірінші кезекте бұл дербес деректерді жинау, сақтау, өңдеу және жою мәселесі тұр. Коммерциялық платформалардың өзегі болып табылатын банктік қосымшалар немесе мессенджерлер әлемнің кез келген елінде жұмыс істейтінін ескере отырып, пайдаланушылардың дербес деректерін трансшекаралық беру кезінде құпиялылық мәселесі бірінші кезектегі маңызға ие болады. Адам факторының әсерінен дербес деректердің таралып кетуі қаупі артады және осындай таралып кету туындаған жағдайда дербес деректер операторларының қайсысы таралып кетуге жол бергенін анықтау өте қиын болады.
Коммерциялық платформалар таяу болашақта электрондық үкіметтің неғұрлым сұранысқа ие сервистерінің тауашасына ие болады деп болжауға болады. Бұл тікелей цифрлық компонентпен (құпиялылық, қол жетімділік, жеке деректердің құпиялылығы және т. б.), сондай-ақ мемлекет пен бизнестің өзара әрекеттесуінің жалпы проблемаларымен (сыбайлас жемқорлық, жосықсыз бәсекелестік, Мемлекеттік сатып алу кезіндегі алаяқтық және т. б.) байланысты проблемалардың тұтас кешенін тудырады. Мұндай проблемалардың алғашқы белгілері қазірдің өзінде байқалады – мысалы, BTS Digital компаниясының цифрлық қызметтер нарығындағы артықшылықты жағдайы, бұл оның сәтсіз жобадағы эксклюзивті серіктестігімен расталады. Дәл осындай артықшылықты ережені банктер де қолданады: тек Kaspi және Halyk мемлекеттік қызметтер сервисімен интеграцияны жүргізді, бұл оларға қосымша бәсекелестік артықшылықтарын береді. Электронды қатысудағы МЖӘ-нің болашағы осындай проблемалардың қаншалықты жедел және табысты шешілуіне байланысты.
