Мазмұны
Қазақстанда интернетке қолжетімділігінің жағдайы қандай?
Еркін интернет туралы, әсіресе негізгі цифрлық құқықтар мен бостандықтардың кепілдігі жағдайында, қол жетімді интернетті де ескерген жөн. Өйткені, егер дүниежүзілік желіге қол жетімділіктің өзі жеке елдегі әр адамда бола бермесе, цифрлық құқықтардың болуын және, демек, кепілдігін қалай анықтауға болады?
Қазақстанда және жалпы әлемде ТЖ және ТУ режимі кезінде желіге қолжетімділікті шектеу жағдайлары ескерілмесе де, интернет қаншалықты қолжетімді? Шын мәнінде, елдің әрбір бұрышы желіге тұрақты және жоғары жылдамдықты қолжетімділікпен қаншалықты қамтамасыз етілген? Көрші елдерде бұл қол жетімділік деңгейінің көрсеткіші қандай? Ақыр соңында, әлемде бұл түпкілікті шешілген мәселе болып, оған тең келетін ел бар ма?
Сонымен қатар, интернеттің қол жетімділігі жеке азаматтың бұл қол жетімділікке қол жеткізе алатындығын білдіреді. Егер абоненттік төлем өте жоғары болса, салыстырмалы түрде жылдам интернеттің маңыздылығы бар ма? Мұндай интернетті қажет болған жағдайда, әрине, пайдалануға болады, бірақ ләззат алып, қол жетімділігіне сенімді болу мүмкін емес.
Жалпы, Қазақстан Республикасында халық интернетпен жолы болды деп айтуға болады. Дәлірек айтқанда, пайдаланушылар үшін сәтті, алайда телекоммуникациялық компаниялар үшін бұл қиын, бірақ соған қарамастан нәтижелі жұмыс болды. Басқа елдерге қарағанда, Қазақстан алдымен лимитсіз жылдам интернет, әсіресе үй интернетін, содан кейін оптикалық-талшықты желілерді енгізе отырып, желіге жоғары жылдамдықты қолжетімділік алды. Британдық Broadbandchoices коммерциялық агенттігі жыл сайын баға/сапа критерийі бойынша интернеттің қол жетімділік индексін жариялайды. Бұл рейтингте Қазақстан қатарынан әлемдегі ең арзан интернеті бар топ-10 елдің қатарына бірінші жыл емес кіріп жүргені. Сонымен қатар, индексте үй, мобильді интернет ретінде ескеріледі.
Қаржылық тұрғыдан алғанда, ақпарат түсінікті, бірақ Қазақстанда желіге қолжетімділігінің жағдайы қандай? Балық аулау немесе көп күндік жорық болсын, қала сыртына демалуға шыққан кез келген қала тұрғыны интернет қана емес, базалық ұялы байланыс та барлық жерде қолжетімді бола бермейтінін түсінеді. Шынында да, мысалы, Қапшағай су қоймасынан сәл алыстаған уақытта, смартфон алдымен 4G-ден үшінші буын желісіне, содан кейін 2G-ге ауысады немесе желі мүлдем жоғалып кетеді. 2020 жылы депутаттар екі мың ауыл әлі де кең жолақты интернетке қосылмаған деп хабарлады. Сонымен қатар, тіпті ірі қалаларда да талшықты-оптикалық желілер негізінен көп пәтерлі үйлерде және жеке секторда аз дәрежеде қосылған.
«250+» жобасы нені уәде етеді?
Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі халыққа жолдауында:
Цифрландыру – сәнге айналған үрдіске ілесу емес, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі құралы. Ең алдымен, цифрлы теңсіздікті жойып, барлық азаматты интернетпен және сапалы байланыспен барынша қамтамасыз ету керек. Бүгінде бұл жолдар мен электр қуаты сияқты негізгі қажеттілікке айналып отыр. Әлеуметтік жағынан осал отбасылардың балалары компьютерлік техникамен және сапалы интернетпен қамтылуға тиіс. Осы жылдың соңына дейін 250-ден астам тұрғыны бар ауылдардың барлығына интернет жүргізіледі. Біз зейнетақы мен жәрдемақы тағайындаған кезде халықтың буда-буда қағаз толтырып, сансыз есікті тоздыруға мәжбүр болып жүргенін көріп отырмыз. Мұның бәрін толықтай цифрландыру керек. Адамдар емес, мәліметтер «зыр жүгіруге» тиіс.
«250+» жобасы аясында ҚР үш ұялы операторларының өкілдері — «Кар-Тел» ЖШС (Beeline), «МТС» ЖШС және «Кселл» АҚ желілерді бірлесіп пайдалану туралы шартқа қол қойды. Құжат тұрғындардың 600 мың халқы бар елдің 1000-ға жуық ауылдық елді мекендеріндегі барлық мобильді операторлардың желілеріне қол жеткізуін көздейді, онда осы жоба іске асырылатын болады.
«250+» жобасы — бұл еліміздің ауыл халқының мүддесі үшін бастамашылық жасалған маңызды әлеуметтік жоба. Цифрлық операторға көшу жөніндегі стратегияны іске асыратын компания ретінде Kcell үшін «250+» жобасы өте маңызды, өйткені оның басты мақсаты — цифрлық теңсіздікті жою. Сондықтан біз жан-тәнімізбен жұмыс істедік және ауылдарда базалық станцияларды орнату бойынша жоспарды міндеттен тыс орындадық. Бұл жоба ел экономикасының дамуына елеулі үлес қосады деп санаймын. «250+» жобасын сәтті орындау мемлекеттің, сондай-ақ «Қазақтелеком» компаниясының қолдауының арқасында мүмкін болды», — деп Kcell бас міндетін атқарушы директоры Юрий Харламов атап өтті.
Ең қол жетімді интернет қайда?
Барлық елдер арасындағы интернетке қолжетімділік индексі бойынша ең соңғы деректерді өзінің статистикалық бөлімінде Америка Құрама Штаттарының Орталық барлау басқармасы (ЦРУ) жариялайды. 2021 жылы 235 елдің ішінде Қазақстан интернетке қолжетімділігі бар адамдар саны бойынша 48-орынға шықты. Мәселен, ЦРУ деректеріне сәйкес, 2021 жылы желіге кемінде бірнеше айда бір рет ҚР-ның 15 470 000 тұрғыны шыққан. 2020 жылы осы көрсеткіш Қазақстанның барлық тұрғындарының 85.94 пайызы интернетке шыққанын білдірді.
Егер келтірілген деректердің қателігін немесе қандай да бір дәлсіздігін мойындасақ та, біздің халқымыздың шамамен 13-14%-ы 2020-2021 жылдары дүниежүзілік желіге шықпаған немесе мұны бірнеше айда бір реттен сирек жасаған. Алайда, бұл әлемдегі барлық елдер арасындағы ең жаман көрсеткіштен алыс. Төмендегі кестеде интернетке қолжетімділігі бар халқының ең көп үлесі бар 10 ел, сондай-ақ посткеңестік кеңістіктегі кейбір елдердегі, оның ішінде Қазақстандағы бұл көрсеткіш көрсетілген.
DataReportal мәліметтері бойынша интернеттің ену деңгейінің 2022 жылғы қаңтардағы жағдайына сүйінсек жеті мемлекет көшбасшы болып табылады: Дания, БАӘ, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Швеция, Швейцария және Нидерланды. Бұл елдерде Интернеттің ену деңгейі бар, яғни интернетті пайдаланушылардың жалпы халықтың пайызы 95%-дан жоғары. Өткен жылы Дания мен БАӘ-де бұл деңгей 99% құрады. Скандинавия елдері, сондай-ақ Люксембург және Лихтенштейн кең массаға қол жетімді интернет жылдамдығымен көш бастап тұр. Ескерту: бұл рейтингте кемінде 50 мың халқы бар елдер мен аумақтар есепке алынды.
Спутниктік интернеттің болашағы бар ма?
Спутниктік интернетті енгізу мәселесі бойынша шешімдердің таралуы үлкен, бұл кәсіпкерлер тарапынан мемлекеттік шешімдер де, жеке шешімдер де болуы мүмкін. Бірақ егер біреу бүкіл әлемді бірден интернетке қосуды қамтамасыз етсе не болмақ? Илон Маск өзінің Starlink жобасымен ең бірінші болып ойға келеді. Идея бойынша, егер шамамен 42000 мың спутникті орбитаға шығара алсаңыз, онда оларға қосылудың практикалық мүмкіндігі жер шарының кез-келген бұрышында пайда болады. Сондай-ақ, Amazon (Project Kuіper), Британдық OneWeb телекоммуникациялық компаниясы, сондай-ақ GalaxySpace қытайлық стартапы осындай жобалардың іске қосылғанын мәлімдеді.
Дегенмен, бүгінде бұл жобалардың барлығы, соның ішінде Илон Масктың ең сенсациялық жобалары минустарға және әртүрлі деңгейдегі кемшіліктерге толы. Starlink-тен интернетке арналған жабдыққа тапсырыс беру үшін кем дегенде қазіргі бағаны алсақ болады. Шағын спутниктік антеннаның бағасы негізгі жиынтық үшін $499 құрайды, сонымен қатар осы кезеңде ай сайынғы абоненттік төлемнің бағасы жоғары болып қалады — $99. Дегенмен, бағалар жобаның дамуына қарай өзгереді деп уәде береді.
Қазіргі түрінде спутниктік интернетке қосылу үшін тек смартфон немесе ноутбук жеткіліксіз — сізге осы сигналды қабылдайтын шағын антенна және оны қуаттандыру үшін электр қуатына қол жеткізу қажет. Батыстың да, орыстілді басылымдардың да егжей-тегжейлі жазған бұл жобаның бірқатар техникалық кемшіліктері бар.
Мұндай жобалардың тағы бір күрделілігі — бұл спутниктер интернетті жерге беру үшін қандай жиіліктерді пайдалануында. Мәселен, Ресейде, ресми билік жыл сайын Илон Масктың спутниктік интернетіне «тыйым салу» ниеті туралы белсенді түрде айтады, бұл жиіліктер әскери адамдарға қажет деп ынталадыра отырып, және тұтастай алғанда бұл спутниктерді бақылау мүмкін болмайды.
Бірден саяси мәселе көтерілді. Егер шартты Ростелеком арқылы желінің қолжетімділігін бақылау және шектеу проблема болмаса, онда көршілеріміздің билігінің пікірінше, батыстық жеке компанияның спутниктік интернеті қазірдің өзінде ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіреді. Сонымен, кейбіреулер қолжетімділік үшін (коммерциялық негізде болса да) бір қадам жасаса, негізі халықты интернетпен қамту, интернетті пайдаланудың қарапайым құқығы болып келеді — ал басқалары қазірдің өзінде қалай шектеуді, қалай тыйым салуды, қандай жаңа ережелерді енгізуді ойластырып табуда.
Бірақ бүкіл әлем үшін жалпыға қол жетімді және еркін интернет өте жақсы идея. Ия, мүмкін, ол әлі де футуристік, тым алдын-ала болжанбайтын, тым батыл шығар, бірақ жағымды жақтары көп. Илон Маск және оған ұқсас басқа адамдар мұндай жобаларды мейірімділікпен емес, коммерциялық табыс табу үшін жасайды. Бірақ егер олар сәттілікке жетсе, сайып келгенде, компаниялар арасындағы баға мәселесі бірінші кезекте тұрмай, дұрыс бәсекелестік пайда болады. Мақаланың басында айтылғандай, жалпыға қол жетімді интернет еркін интернетті де білдіруі мүмкін.
