Мазмұны
Әлемде көптеген елдер интернеттегі пайдаланушыларға заңсыз материалдардың таралуын болдырмау үшін контентті бұғаттауды қолданады. Атап айтқанда, келесі істер еске түседі:
- кейбір бейнелер елдің негізін қалаушы Кемал Ататүрікті қорлағаны үшін Түркияда 2008-2010 жылдары YouTube видеохостингі шектетілді.
- 2018-2020 жылдары Ресей Федерациясында Telegram мессенджерін бұғаттады, өйткені мессенджер шифрлау кілттерін арнайы қызметтерге беруден бас тартты.
- Үндістанда үнді-қытай шекарасындағы қақтығыстар кезінде тағы 58 қытай қосымшасы мен TikTok-ті бұғаттады. Ресми нұсқа: «Үндістанның егемендігі мен тұтастығына нұқсан келтіріп, сонымен қатар мемлекет пен қоғамдық тәртіптің қауіпсіздігіне қауіп төндіреді».
Қазіргі уақытта жағымсыз контентті анықтауға бірыңғай тәсіл жоқ, өйткені мемлекеттердің басқа елдің заңнамасымен және халықаралық стандарттармен сәйкес келмейтін өздерінің ұлттық заңнамалары бар.
Қандай халықаралық шарттарда пікір білдіру еркіндігін табуға болады?
Пікір білдіру бостандығы адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Конвенцияда және азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде жазылған. Оған «шекараларға қарамастан, ауызша, жазбаша немесе баспа немесе көркем білдіру нысандары арқылы немесе өз қалауы бойынша өзге де тәсілдермен кез-келген ақпарат пен идеяларды іздеу, алу және тарату еркіндігі» кіреді. Пакт, жалпыға бірдей декларациядан айырмашылығы, заңды күшке ие және орындалуы міндетті, бірақ іс жүзінде бәрі бірдей оңай емес.
Ақпаратқа ашық қол жеткізудің маңыздылығын халықаралық ұйымдар мен құқық қорғаушылар атап өтті. Мәселен, 2000 жылдардың басында АКТ-мен байланысты екі кезеңді саммит – ақпараттық қоғам мәселелері бойынша жоғары деңгейдегі дүниежүзілік кездесу өтті. Саммиттің бірінші кезеңі 2003 жылы Женевада өтті, онда интернетті басқару жөніндегі жұмыс тобы құрылды, ал 2005 жылы Тунисте екінші кезең өтті, онда ақпараттық қоғам үшін Тунис міндеттемелері мен Тунис бағдарламасы қабылданды. Тунис міндеттемелері келесі параграфты қамтыды: «Байланыс - бұл негізгі әлеуметтік процестердің бірі, адамның негізгі қажеттіліктерінің бірі және кез-келген әлеуметтік ұйымның негізі. Бұл ақпараттық қоғамның өзегін құрайды. Әр адам қай жерде болса да, ақпараттық қоғамға қатыса алуы керек және ешкімді осы қоғам ұсынған артықшылықтардан айыруға болмайды».
2011 жылғы 16 мамырдағы A/HRC/17/27 баяндамасында пікір бостандығы құқығын көтермелеу және қорғау және олардың еркін білдіруі туралы мәселе бойынша арнайы баяндамашының Франк Ла Рю «...еркін пікір білдіру құқығын кез келген шектеу халықаралық құқықта көзделген нақты өлшемдерге сәйкес келуі тиіс. Адамдардың интернет арқылы өз пікірін білдіру құқығы әртүрлі жолдармен шектелуі мүмкін: оқшаулау немесе сүзу сияқты белгілі бір мазмұнға қол жеткізуді жабудың техникалық шараларынан бастап, жеке өмірге қол сұғылмау және жеке деректерді қорғау құқығына кепілдік жеткіліксіз, бұл пікірлер мен ақпараттың таралуына кедергі келтіреді. Арнайы баяндамашы қылмыстық заңнаманы заңды пікір білдіргені үшін жазаларды қолдану мақсатында өз бетінше пайдалану осы құқықты шектеудің ең зиянды нысандарының бірі ғана емес, өйткені ол "қатыру әсерін" жасап қана қоймайды, сонымен қатар өз бетінше ұстау және азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жаза түрлері сияқты басқа да адам құқықтарының бұзылуына әкеледі» деп пайымдайды.
БҰҰ-ның арнайы баяндамашысы Интернеттің құрылуын ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың революциялық салдары ретінде атап өтеді және ақпараттың біржақты берілуіне негізделген радио, теледидар, баспа басылымдарынан айырмашылығы, Интернет интерактивті құрал болып табылады, онда адамдар жай пассивті реципиенттер болуды тоқтатты және ақпаратты белсенді түрде жариялай бастады. Мұндай платформалар тәуелсіз БАҚ жоқ елдерде ерекше маңызды, өйткені олар адамдарға сыни пікір алмасуға және объективті ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда Интернетте ақпаратты еркін Іздеу, алу және тарату құқығы
Қазақстанда барлық сайттар "Ақпараттандыру туралы" ҚР Заңының 1-бабы 46-тармағына сәйкес интернет – ресурстар болып табылады: «Интернет-ресурс-бұл бірегей желілік мекенжайы және (немесе) домендік атауы бар және Интернетте жұмыс істейтін аппараттық-бағдарламалық кешенде орналастырылған ақпарат (мәтіндік, графикалық, аудиовизуалды немесе өзге де түрде)».
«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» ҚР Заңының 1-бабының 4 - тармағы интернет-ресурстарды бұқаралық ақпарат құралдарына теңестіреді: «Бұқаралық ақпарат құралы - мерзімді баспасөз басылымы, теле-, радиоарна, киноқұжаттар, аудиовизуалды жазба және интернет-ресурстарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе үздіксіз жария таратудың өзге де нысаны».
Барлық сайттар БАҚ-қа теңестірілгендіктен, кез келген сайтқа Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес пайдаланылатын объектілерге құқықтарды, авторлық, сабақтас және зияткерлік меншікке өзге де құқықтарды қоса алғанда, зияткерлік меншік құқықтарын, сондай-ақ дербес деректерді өңдеу мен қорғауды сақтау талабы қолданылады («БАҚ туралы» Заңның 17-бабы.). Сайттар үшін сондай-ақ азаматтың немесе ұйымның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді таратуға тыйым салынады («БАҚ туралы» Заңның 25-бабы). Тиісінше, заңдарды бұзғаны үшін сайттар БАҚ өнімдерін шығаруды және таратуды тоқтата тұру немесе тоқтату түрінде (әкімшілік немесе қылмыстық) жауап береді («БАҚ туралы» Заңның 13, 25-баптары).
Қазақстанда контентке қол жеткізу әкімшілік құқық бұзушылық немесе қылмыстық қылмыс негіздері бойынша ғана шектелмеуі мүмкін. Мысалы, зияткерлік меншік құқығын бұзу жағдайлары: фирмалық атауы немесе тауар белгісі, ғылым, әдебиет және өнер туындылары, бағдарламалық қамтамасыз ету және т. б. Әдетте, зияткерлік меншікті заңсыз пайдаланатын тұлғалар құқықтық алаңнан тыс немесе тіпті Қазақстанның юрисдикциясынан тыс: мұндай контентті қарақшылық сайттар, алаяқтық ресурстар, фишинг-сайттар, қандай да бір танымал брендтің клон-сайттары, әлеуметтік желілердегі және мессенджерлердегі боттар-аккаунттар орналастырады. Ақпараттың заңсыз таралуын болдырмау үшін тиісті органдар азаматтық заңнаманы бұзған сайтқа кіруді шектейді және платформа иелерін шығындарды өтеуге міндеттейді.
«Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабы интернет-ресурстарға қолжетімділікті соттан тыс шектеуді регламенттейді. ҚР Бас прокуратурасы мен ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті, егер ресурстар жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің мүдделеріне нұқсан келтіретін қылмыстық мақсаттарда пайдаланылса, сондай-ақ Қазақстан Республикасының сайлау туралы заңнамасын бұзатын, экстремистік және террористік қызметті жүзеге асыруға, жаппай тәртіпсіздіктерге шақыратын ақпаратты тарату үшін сот шешімінсіз желілердің және/немесе байланыс құралдарының жұмысына қол жеткізуді уақытша тоқтата тұруға құқылы; кейінге қалдыруға болмайтын және ауыр және аса ауыр қылмыстар, сондай-ақ қылмыстық топ дайындайтын және жасайтын қылмыстар жасауға әкеп соғуы мүмкін жағдайларда да қолданылады. Бұл норма анық емес, жабық түрде жазылған және бұл мемлекеттік органдарға «қоғам мен мемлекетті» қорғау деген сылтаумен Интернетке және жекелеген ресурстарға қолжетімділікті кедергісіз бұғаттауға мүмкіндік береді.
Нұр-сұлтан қаласында қауіпсіздік сертификатын пайдалану
Қауіпсіздік сертификаты бойынша өзекті кейс - оны 2019 жылдың жазында Нұр-сұлтан қаласында пайдалану.
Қауіпсіздік сертификаты-шифрлауды қолдайтын хаттамалардан тұратын трафикті өткізу үшін қолданылатын электрондық цифрлық символдар жиынтығы (қауіпсіздік сертификатын беру және қолдану ережесінің 1-бабы 1-тармағы).
Сонымен, Ереженің 11-бабына сәйкес:«байланыс операторлары байланыс қызметтерін көрсетуге шарттар жасалған өз абоненттері арасында қауіпсіздік сертификатын таратуды қамтамасыз етеді». Егер байланыс операторлары осы қауіпсіздік сертификатын беру және қолдану қағидаларын орындамаса, онда 9-3 тармақшаларында «байланыс операторларының қауіпсіздік сертификатын қолдану ережелерін бұзуы» және 9-5 тармақшаларында«байланыс операторының соттың заңды күшіне енген шешімімен немесе Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынған ақпаратқа қол жеткізуді ұсынуы» ҚР ӘҚБтК-нің 637-ші бабы байланыс операторларының әкімшілік жауапкершілігін қарастырады. Қауіпсіздік сертификаттарын енгізу ұзақ уақыт бойы, шамамен 2014-2015 жылдардан бері талқыланды.
Азаттық радиосы
"Qaznet Trust Network" сертификаты Man-in-the-Middle (MitM) – «ортадағы адам» әдісін қолданды, яғни осы сертификатты орнатқан пайдаланушы мен осы пайдаланушыға сұрау салған сайт арасындағы трафик бақыланды, пайдаланушының байланыс арнасы ымыраланды.
Сертификатты орнату пайдаланушыны "алаяқтардан, хакерлік шабуылдардан және Интернет желісіндегі құқыққа қарсы контенттен" қорғаумен түсіндірілді. Дегенмен, сертификатты азаматтық қоғам, IT секторы сынға алды және Apple, Googe және Mozilla Corp. сияқты халықаралық ұйымдардың шолғыштарында бұғатталды.
Соңында, сертификатты тарату тоқтатылып, ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев сырттан басып кірген жағдайда қолданылатынын мәлімдеді.
Киберқалқан бағдарламасы б-ша қауіпсіздік сертификатын тестілеудің жедел аяқталуы сырттан қауіп төнгенде техникалық жабдықталу деңгейінің жоғары екенін көрсетті. Мұндай жағдайлар бұрын болған. Ең бастысы- ҚР интернет қолданушыларына қолайсыздық болмайды. Қауіптенуге еш негіз жоқ.
— Qasym-Jomart Toqayev (@TokayevKZ) August 6, 2019
ҚР ҰҚК ресми интернет-ресурсы сертификатты жою туралы нұсқаулық шығарды.
Қазақстандағы онлайн-сервистерді шектеу кейстері
Беларусь сайттары
Тыйым салынған интернет-ресурстар тізілімінде Белорус сайттары - «Брестское мороженое» ААҚ және «Беларусь Республикасындағы мұсылмандардың діни басқармасы» республикалық діни бірлестігі табылды.
«Брестское мороженое» сайты Қазақстан аумағында порнографияның таралуына байланысты, ал Беларусь мұсылмандарының сайты терроризм мен экстремизмді насихаттауға байланысты бұғатталған деп жауап берді.
Осы сайттарға қайта мониторинг жүргізу және қол жеткізуді қалпына келтіру туралы өтініште Мемлекеттік орган (Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі) бас тартқан жоқ. Контенттің заңсыз болуына мониторинг жүргізілгеннен кейін олардың сайттарында мемлекеттік орган цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне сайттарға қолжетімділікті ашу туралы хат жолдады.
В Казахстане блокировали сайт «Брестского мороженого» за порнографию
Украин сайттары
Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің 12 украиндық доменіне қол жетімділікті шектеу сайттардың терроризмді, экстремизмді, есірткі мен порнографияны тарататындығын түсіндірді.
Мемлекеттік орган заңсыз контентке мониторинг жүргізді және оны 8 сайттан таба алмады (http://silaest.com.ua, http://cool.a.ua, http://www.fast-die.kiev.ua, https://portall.zp.ua, http://lego-rc.pulscen.com.ua, http://www.biomedis.com.ua, http://www.meridian-sport.com.ua, http://555.org.ua) цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігіне қолжетімділікті қалпына келтіру туралы нұсқама жіберді.
4 интернет-ресурстар бойынша (http://www.hizb.org.ua, http://animebox.com.ua, http://vozrojdenie.crimea.ua, http://www.middleeast.org.ua) қолжетімділікті қалпына келтіру мүмкін емес, өйткені мемлекеттік органның пікірінше, оларға құқыққа қарсы контент орналастырылған.
SoundCloud
"SoundCloud" музыкалық стримингтік ресурсы онлайн-сервисте "Хизб-ут-Тахрир"халықаралық экстремистік діни-саяси ұйымының материалдары анықталғандықтан Қазақстанда шектеулі болды. Астана қаласы сотының 2005 жылғы 28 наурыздағы шешімімен "Хизб-ут-Тахрир" халықаралық діни-саяси ұйымының қызметі экстремистік деп танылды және Қазақстан Республикасының аумағында тыйым салынды.
2019 жылдың 03 қазанында SoundCloud ресми түрде қалпына келтірілді.
Как же приятно получать такие ответы без всяких бюрократических проволочек. Доступ официально восстановлен к...
Опубликовано Елжаном Кабышевым Среда, 2 октября 2019 г.
Tumblr.com
Тыйым салынған сайттар тізілімінде 175 әлеуметтік желі мекен-жайы бар tumblr.com.
Бұған дейін Қазақстанда терроризм мен экстремизмді, порнографияны, есірткіні насихаттау себебінен әлеуметтік желі бұғатталған болатын. Астана қаласы Есіл аудандық сотының 2015 жылғы 23 қазандағы № 2-4438/15 шешіміне сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында"tumblr.com " интернет-ресурсқа қолжетімділік шектелді, бірақ анықталған бұзушылықтардың жойылуына байланысты, уәкілетті органның 17.04.2018 жылғы № 17-17-6/1102- хатының негізінде интернет-ресурсқа қол жеткізу "tumblr.com" қалпына келтірілді. Сұраныс бойынша уәкілетті орган мониторинг жүргізді. Оның нәтижелері бойынша:
- 56 мекенжайдан шектеулер алынып тасталды,
- 59 мекен-жай жұмыс істемеді,
- басқа 60-та порнографиялық материалдар табылды.
Осылайша, әлеуметтік желі мекенжайларының тек 34.28% - пайызы ғана мемлекеттің заңнамасын бұзады. Тағы бір мәселе -«порнография» (бұғаттау үшін негіз болып табылады) және «эротика» (бұғаттау үшін негіз емес) ұғымдары шатастырылады/араласады.
COVID-19 пандемиясы кезінде Қазақстандағы интернетке қатысты жағдай
Коронавирустық пандемия кезінде дүрбелеңнің алдын алу үшін барлық жерде қабылданған шаралардың бірі жалған және жалған ақпарат тарататын сайттарға кіруді шектеу немесе бұғаттау болды. Қазақстанда 2020 жылы соттан тыс шектеулер тәжірибесі үшін алғаш рет жалған ақпаратты тарататын және қамтитын интернет-ресурстар мен материалдарға қолжетімділік шектелді. Шектеулі сайттардың саны және оларды шектеу негіздері туралы толығырақ ақпаратты "Internet Freedom" жобасының веб-сайтынан көруге болады.
Қазақстанда 2020 жылғы 01 қаңтардан 31 сәуірге дейінгі кезеңде барлығы 1444 интернет-ресурс пен желіде материалдар шектеулі.
Қазақстандағы жағдайды тиісті саладағы адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық талаптары мен стандарттарына сәйкес келтіру жөніндегі ұсынымдар.
Жоғарыда сипатталған ақпарат пен жиналған деректер негізінде ұлттық заңнаманы халықаралық стандарттарға келтіру үшін мынадай ұсынымдар келтіріледі:
- «Байланыс туралы» ҚР Заңының 41-1 бабы алынып тасталсын. Бұл мақала интернет-ресурстарға қол жетімділікті соттан тыс шектеуді заңдастырады.
- Байланыс саласындағы уәкілетті орган қызметінің ашықтығын арттыру. Мәселен, егер қандай да бір сайтты қазақстандық пайдаланушылар үшін толық шектеу талап етілсе, онда шара уақытша, ал ақпарат- азаматтық қоғам үшін жария болуы тиіс.
- Сайттарға кіруді шектеу үшін негіздерді нақтылау және нақтылау үшін «терроризм», «экстремизм», «қатыгездікке табынуды, суицидті насихаттау» терминдері құқықтық сенімділік қағидатына сәйкес келуі қажет. Бұл өте маңызды, өйткені Қазақстан заңнамасын бұзбаған көптеген ресурстар құқық бұзушылықтардың анық емес тұжырымдары себебінен тыйым салынған.
- «Бұқаралық ақпарат құралы» және«интернет-ресурс»ұғымдарын ажырату. Бұл ұғымдардың арасында теңдік белгісі жоқ, олар жалпы талаптарға сәйкес келе алмайды, оны кейбір жерлерде«БАҚ туралы» заңның өзі растайды («БАҚ туралы» ҚРЗ 5-ші бабы).
