Онлайн заңнама: заң жобаларына қол жеткізу туралы

Кіріспе

Цифрлық құқықтар онлайн-платформалар арқылы заң шығару процесіне қатысу үшін маңызды. Қолжетімді және сапалы парламенттік веб-сайт азаматтық қоғамға Парламент қарайтын заң жобаларына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге, сондай-ақ оны барлық мүдделі тараптарға одан әрі тарату үшін өзекті парламенттік ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік істерді жүргізуге қатысу құқығы сөз бостандығы құқығы шеңберінде қатысуға ықпал ететін факторлардың бірі болып табылатын ақпаратқа қол жеткізу құқығын толық іске асырумен және мемлекеттер қабылдайтын шешімдердің ашықтығы мен шынайылығын, сондай-ақ олар үшін жауапкершілікті қамтамасыз етудің қажетті шарттарының бірімен тығыз байланысты.

Қазақстан азаматтары қоғамдық институт құра отырып, тікелей және жанама сайлау арқылы Парламент депутаттарын сайлайды, демек, барлық парламенттік ақпарат Қазақстанның барлық тұрғындары үшін тікелей қолжетімді болуы тиіс.

Талдау

Халықаралық стандарттар

Парламент қарайтын заң жобаларына қол жетімділікті екі негізгі құқық арқылы талдауға тұрарлық: мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы және ақпаратқа қол жеткізу құқығы. Бұл құқықтар бірқатар халықаралық шарттарда, мысалы, Қазақстан Республикасы 2005 жылы ратификациялаған [1] Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде [2] (АСҚХП) қамтылған. Бұл құжатта былай делінген:

«әр адам өз пікірін еркін білдіруге құқылы; бұл құқық барлық ақпараттарды, идеяларды іздеу, алу және тарату еркіндігін қамтиды», ( АСҚХП 19-бабының 2-тармағы),

сондай-ақ:

«әрбір азаматтың қандай да бір кемсітусіз және негізсіз шектеулерсіз мемлекеттік істерді жүргізуге тікелей де, еркін таңдалған өкілдер арқылы да қатысуға құқығы мен мүмкіндігі болуы тиіс», ( АСҚХП 25-бабының а тармағы).

Халықаралық стандарттар, атап айтқанда мемлекеттер үшін мемлекеттік істерді жүргізуге қатысу құқығын тиімді жүзеге асыру жөніндегі Басшылық қағидаттар [3] («Практикалық ұсынымдар» бөлімінің 23 – тармағы) (бұдан әрі – Басшылық қағидаттар) азаматтық қоғамның белсенділігін көтермелейтін заңдарды қоса алғанда, ашықтық мәдениетін тарататын заңдар жасау жөніндегі мемлекет үшін міндеттемелер жасайды. Сонымен қатар, мемлекет парламенттік ақпараттың ашықтығы мен шынайылығын кепілдік беретін заңдарды қоғамдық бақылау және барлық мүдделі тұлғаларға жария ақпаратқа қол жеткізу құқығын іске асыруға мүмкіндік беретін заңды құралдар беру арқылы тиімді іске асыруды қамтамасыз етуге міндетті.

Қазақстан Заңнамасы

Қазақстан Парламенті заң шығару процесі туралы ақпаратты ашық қолжетімділікте ұсынуға тиіс тікелей қатысушы болып табылады. 2015 жылғы 16 қарашадағы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Заңның [4] 8-бабының 1-тармағына сәйкес ақпарат иелері:

«мемлекеттік биліктің, жергілікті мемлекеттік басқарудың және өзін-өзі басқарудың заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарының органдары мен мекемелері».

Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің мәтіндерін қамтитын ақпаратқа қол жеткізуге шектеу қойылмайды, бірақ мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтитын актілер, сондай-ақ олардың жобалары ерекшелік болып табылады (Заңның 6-бабының 8-тармағы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» [5]).

Қазақстан Парламенті заң жобалары туралы ақпаратты өзінің интернет-ресурстарында, оның ішінде нормашығармашылық қызметі туралы ақпаратты орналастыруға міндетті [6]:

• қабылданған нормативтік құқықтық актілердің тізбесі;
• реттеуші саясаттың әзірленетін консультативтік құжаттарының, нормативтік құқықтық актілер жобаларының мәтіндері түсіндірме жазбалармен (олар болса) және оларға салыстырмалы кестелермен (нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер және (немесе) толықтырулар енгізілген жағдайларда), ғылыми сараптамалар қорытындыларымен және жеке кәсіпкерлік субъектілерінің сараптамалық қорытындыларымен (олар болса), олардың аяқталуы туралы есептермен бірге қоғамдық талқылау;
• нормативтік құқықтық актілер жобаларын жария талқылауды өткізу мерзімдері туралы халықты хабардар етуге бағытталған ақпараттық хабарламалар, баспасөз хабарламалары.

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Регламенті [7] заң жобасының бастамашысы ұсынған заң жобасының мәтіні мен оның материалдары автоматтандырылған жүйеде және Мәжілістің интернет-ресурсында орналастырылатынын көздейді. Материалдарға мыналар жатады:

1. егер жобаны Үкімет енгізген жағдайда Үкіметтің қаулысы;
2. егер заң жобасын депутат (депутаттар) бастамашылық етсе, ұсыну;
3. «Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 29-бабының 2-тармағында көзделген қосымшалар (түсіндірме жазбаны, жұмыс тобының құрамын, мүдделі мемлекеттік органдармен келісу парағын, қаржы-экономикалық есептерді, реттеушілік әсерді талдауды, заңға тәуелді нормативтік құқықтық актінің жобасын қоса алғанда, салыстырмалы кесте – автор еск.);
4. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде көзделген құжаттар мен материалдар – Қазақстан Республикасының Үкіметі бастамашылық ететін республикалық бюджет туралы немесе республикалық бюджетті нақтылау туралы заң жобасы бойынша;
5. «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабының 6-тармағында көзделген құжаттар мен материалдар – халықаралық шартты ратификациялау немесе күшін жою туралы заң жобасы бойынша;
6. депутат (депутаттар) бастамашылық ететін және мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін заң жобасы бойынша Үкіметтің оң қорытындысы;
7. тәуелсіз сараптаманың қорытындысы (бар болса).

Парламент Мәжілісінің интернет-ресурсында заң жобасының өзі және оған салыстырмалы кесте ғана қолжетімді. Түсіндірме жазба, жұмыс тобының құрамы және т.б. түрінде қосымша материалдар жоқ. Парламент Сенатының интернет-ресурсында заң жобасын қарау қорытындысы бойынша қабылданған ұқсас құжаттар мен Парламент Мәжілісінің қаулысы қолжетімді.

Қазіргі уақытта азаматтарға заң жобасы туралы толық ақпарат қажет және қарастырылып отырған мәселелерге жауап алу үшін парламент ұсынылған заңның нормалары туралы пікірталастарды кеңінен түсіну үшін талдау нәтижелері мен алғышарттарын жұртшылыққа ұсынуы керек. Заң жобасының толық құжаттарына қол жеткізуді шектеу оны дұрыс түсінбеуге әкеледі және Парламент депутаттары, Үкімет және азаматтық қоғам арасындағы конструктивті диалогты қиындатады.

Парламенттік ақпарат қоғамға уақтылы берілуі керек, оның ішінде заң жобалары ұсынылғаннан кейін бірден жариялануы қажет. Жалпы ереже ретінде ақпарат нақты уақыт режимінде берілуі керек, ал мүмкін болмаған жағдайда парламенттік ақпарат мүмкін болған кезде жариялануы керек. Тәжірибе көрсеткендей, парламент заң жобаларын бірнеше айға кешіктіріп жариялайды немесе оны қарау туралы ақпаратты мүлдем жарияламайды.

Мысалы, «Nomad Rights» Қоғамдық Қорының 2022 жылғы 22 қыркүйектегі мәлімдемесінде Парламент депутаттарының қатысуымен бірнеше жұмыс топтары өткізілгеніне қарамастан, Қазақстан Парламенті Мәжілісінің интернет-ресурсында «тұрғын үй саясатын реформалау мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасының жоқтығы, мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғам өкілдерінің шектеулі саны құжатталған.

Заң жобалары туралы ақпарат уақтылы жарияланса да, ол мүдделі тараптарға берілген ақпаратты қайта пайдалану үшін құралдардың кең ауқымын пайдалануға мүмкіндік беретін құрылымдалған ашық форматтарда жариялануы керек. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің интернет-ресурсында төменгі палатада қаралып жатқан заң жобалары «.doc» оқуға оңай форматта қолжетімді. «Заң жобалары, Мәжіліс қабылдады және Сенатқа жолданды» деген бөлімде және Парламент Сенатының интернет-ресурсында құжаттар қайта форматталған «.pdf» түрде қолжетімді, кейінірек пайдалану үшін заң жобасының мәтінін көшіруге болатын формат.

Қазақстандық заңнама азаматтық қоғамның заң жобаларын қарау жөніндегі жұмыс топтарына қатысуын көздейді, бірақ осы топқа қосу туралы хабарлама немесе өтініш беру процесі жоқ. Сондай-ақ, азаматтық қоғам өкілінің жұмыс тобына қатысуын қарау бойынша стандарттар болған емес, шешім тиісінше Парламенттің төменгі немесе жоғарғы палатасының Бас комитетінің қарауына қабылданады.

Халықаралық стандарттар азаматтық қоғам кез-келген ақпаратты, аналитикалық зерттеулер мен қорытындыларды тікелей тиісті мемлекеттік органға электронды немесе қағаз түрінде ұсына алуы керек деп болжайды. Ескертулерді ұсыну мүмкіндіктері оңай қол жетімді, ақысыз және тым ресми емес болуы керек.

Ұлттық заңнама азаматтық қоғамның заң жобалары бойынша өз ұсыныстарын бере алуын көздемейді. Айта кету керек, жақында Парламент Мәжілісінің интернет-ресурсында «заң жобалары бойынша ұсыныстар» атты жаңа қойынды қосылды, бірақ қазіргі уақытта ол белсенді емес. Егер қарастырылып отырған заң жобаларына өз ұсыныстарын енгізу бойынша осы мүмкіндік заңнамада реттелмесе, онда осы тетіктің жұмысы бойынша ашықтық пен іріктеу қаупі бар.

Қатысуға байланысты процестің қорытындылары тиісті әдеттегі және интернет-құралдарды пайдалана отырып, уақтылы, жан-жақты және ашық негізде таратылуға тиіс. Сонымен қатар, халықаралық стандарттар тұрғысынан (нұсқаулықтардың «Практикалық ұсыныстар» бөлімінің 70-тармағы) мыналарды ұсыну қажет:

• шешімдердің негіздері мен себептері туралы ақпарат;
• авторлық құқық иелерінің үлесі қалай ескерілгені немесе пайдаланылғаны, не енгізілгені және не үшін енгізілгені туралы пікірлер; мысалы, қабылданған шешіммен немесе қабылданған шешімдермен бірге алынған материалдардың сипаты мен саны туралы ақпаратты қамтуы және қатысудың қандай жолмен назарға алынғаны туралы мәліметтерді ұсынуы мүмкін баяндама жариялануы мүмкін; ол үшін қатысу процесінің аяқталуы мен түпкілікті шешім қабылдау арасында жеткілікті уақыт бөлу керек.

Азаматтық қоғам заң жобасын қарау жөніндегі жұмыс тобына қатыспаса да, ол белгілі болғаннан кейін заң жобалары бойынша тиісті, қолжетімді және қажетті ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігі болуы керек, осылайша олар ақпаратты барынша жария ету қағидатына сәйкес нақты қатысуға дайындала алады.

Халықаралық нормалар (нұсқаулықтардың «Практикалық ұсынымдар» бөлімінің 71-тармағы) шешіммен (шешімдермен) байланысты құжаттардың (заң жобаларының) барлық қайта қаралған, жаңа немесе жаңартылған редакциялары олар қолжетімді болған бойда жария етілуі тиіс деп көздейді. Заң жобалары Парламенттің интернет-ресурсында палаталардың бірінде қараудың басталу сатысында және ол қабылданғаннан кейін кезекті жалпы отырыста ғана жарияланады.

Парламенттің шешім қабылдау процесі туралы ақпарат қатысушылардың үміттерін қанағаттандыру үшін нақты, шын және практикалық мақсаттарды қамтуы керек. Мысалы, жалпы отырыстардың күн тәртібінде Қазақстан Парламенті Мәжілісінің немесе Сенатының оларды қабылдауы немесе қабылдамауы жөнінде талқылап, шешім қабылдауы қажет заң жобаларының атауы қамтылады.

Халықаралық стандарттар бойынша (нұсқаулықтардың «Практикалық ұсыныстар» бөлімінің 67-тармағы) шешім қабылдау процесіне ақпарат кем дегенде келесі элементтерді қамтуы керек:

1. қабылданған шешімнің түрі немесе сипаты; бұл тақырыпты нақты анықтауды, қабылданған шешімдердің себептері туралы ақпаратты және берілген процестің әр кезеңінде қабылданатын шешім немесе шешім түрін қамтиды;
2. талқылауға шығарылатын және әр кезеңде бекітілуге жататын ықтимал нұсқалардың тізбесі, оның ішінде мәселелер, баламалар және / немесе шешімдер, сондай-ақ олардың ықтимал салдары;
3. осы процестің әр кезеңіне қатысу мерзімдері, олар нақты жағдайларға байланысты түзетілуі керек (мысалы, қарастырылып отырған мәселенің күрделілігіне немесе осы шешім әсер ететін авторлық құқық иелерінің санына байланысты) және авторлық құқық иелеріне тиісті дайындық пен толыққанды үлес қосу үшін жеткілікті мүмкіндіктер береді;
4. қатысушы мемлекеттік шенеуніктер мен мекемелерді, сондай-ақ олардың нәтижелерге қол жеткізу мүмкіндіктерін анықтау (яғни, осы процестің әр кезеңінде олардың тиісті рөлдері мен әртүрлі міндеттері);
5. шешім қабылдауға жауапты мемлекеттік органды анықтау;
6. мыналар туралы ақпаратты қоса алғанда, құқық иеленушілердің қатысуы үшін көзделген рәсімдер:

• рәсімнің басталу және аяқталу күні;
• өткізу уақыты мен орны, оның ішінде қол жетімді инфрақұрылым туралы ақпарат, қатысуға байланысты кез келген жоспарланған процесс;
• қатысуға байланысты процесті жүргізу шарттары мен қағидалары;
• ескертулер немесе сұрақтар жіберілуі мүмкін немесе қабылданатын шешім туралы, сондай-ақ олардың жауабын жіберу тәртібі мен мерзімдері туралы қосымша ақпарат сұратуға болатын мемлекеттік орган немесе ресми орган.

Мәжіліс Регламентіне сәйкес (3-тараудың 1-параграфы 33-тармағы), жалпы отырыстың күн тәртібі және Мәжілістің қарауына енгізілетін мәселелерге қатысты барлық қажетті материалдар автоматтандырылған жүйеде алдын ала орналастырылады, бірақ бұл туралы депутаттарды хабардар ете отырып, палатаның жалпы отырысына дейін бір күннен кешіктірілмей орналастырылады. Жалпы отырыстың күн тәртібі интернет-ресурста жарияланбайды, сондықтан азаматтық қоғамның өкілдері және кез келген мүдделі тараптар кезекті жалпы отырыста дауыс берілетін заң жобаларының тізімін және Қазақстанның өкілді және заң шығарушы органы қандай мәселелерді қарайтынын білмейді.

Қорытынды

Заң шығару қызметіне онлайн қатысудың ажырамас бөлігі болып табылатын мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы және ақпаратқа қол жеткізу құқығы шектеулі күйде. Заң жобалары мен оларға материалдар жариялау жөніндегі процестер, сондай-ақ азаматтық қоғамның қаралып отырған заң жобаларын өзгерту және толықтыру жөнінде өз ұсыныстарын енгізу мүмкіндігі реттелмеген күйінде қалып отыр. Қатысуға қол жеткізу үкіметтік емес ұйымдардың жекелеген өкілдері немесе сарапшылар үшін артықшылықты мүмкіндік болып қала береді.

Парламент қарайтын заң жобаларының мәртебесі туралы уақтылы және толық ақпараттың болмауы халықтың сенімсіздігіне алып келеді, сондай-ақ азаматтардың қажеттіліктеріне сай келмейтін заңдар қабылдау бойынша тәуекелдер туғызады.

Парламенттік ақпаратты Қазақстан халқы сайлаған қоғамдық институт құрады, бірақ көп жағдайда онда талқыланатын ақпарат сол халыққа қолжетімді болмайды.

Web Archive сілтемелері:

[1] Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 28 қарашадағы № 91 Заңы «Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіні ратификациялау туралы», Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі «Әділет» (бұдан әрі – ҚР НҚА АҚЖ «Әділет»)

[2] Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті, Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми интернет-ресурсы

[3] Мемлекеттер үшін мемлекеттік істерді жүргізуге қатысу құқығын тиімді жүзеге асыру жөніндегі Басшылық қағидаттар, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссары басқармасының ресми интернет-ресурсы

[4] Қазақстан Республикасының Заңы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы», ҚР НҚА АҚЖ «Әділет»

[5] Заңның 6-бабының 8-тармағы Қазақстан Республикасының Заңы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы», ҚР НҚА АҚЖ «Әділет»

[6] Заңның 16-бабының Қазақстан Республикасының Заңы «Ақпаратқа қол жеткізу туралы», ҚР НҚА АҚЖ «Әділет»

[7] Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің 1996 жылғы 8 ақпандағы Қаулысы Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Регламенті, ҚР НҚА АҚЖ «Әділет»