Мазмұны
Ел туралы қысқаша мәлімет
Өзбекстан тәуелсіздігін 1991 жылы 31 тамызда жариялады. Ел халқы шамамен 36 миллион адамды құрайды. Өзбекстан Республикасы ақпараттық технологиялар және коммуникацияларды дамыту Министрлігінің деректері бойынша 2022 жылға елдегі интернет пайдаланушылардың жалпы саны 27 200 000, ал ұялы байланыс абоненттерінің саны 30 200 000 адамды құрайды.
Өзбекстанның ақпарат қауіпсіздігі
Өзбекстанның 2002 жылғы 12 қарашадағы «Ақпарат бостандығының қағидаттары мен кепілдіктері туралы» Заңының 15-бабына сәйкес мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігі:
- ақпараттық саладағы қауіпсіздік қатерлеріне қарсы іс-қимыл бойынша экономикалық, саяси, ұйымдастырушылық және өзге де сипаттағы шараларды іске асыру;
- мемлекеттік құпияларды және мемлекеттік ақпараттық ресурстарды оларға рұқсатсыз қол жеткізуден қорғау;
- Өзбекстан Республикасының әлемдік ақпараттық кеңістікке және қазіргі заманғы телекоммуникациялық жүйелерге интеграциялануы;
- конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, аумақтық тұтастықты, Өзбекстан Республикасының егемендігін бұзуға, билікті басып алуға немесе биліктен заңды түрде сайланған немесе тағайындалған билік өкілдерін шеттетуге және мемлекеттік құрылысқа өзге де қол сұғушылықтар жасауға жария шақырулары бар ақпаратты таратудан қорғау;
- әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік және діни араздықты қоздыруға бағытталған соғыс пен зорлық-зомбылықты, қатыгездікті, терроризм мен діни экстремизм идеяларын насихаттайтын ақпаратты таратуға қарсы іс-қимыл.
Әр қолданушы - блогер
Бір қызығы, Өзбекстан заңнамасы бойынша әрбір интернет пайдаланушысы Өзбекстан азаматы болсын, болмасын блогер болып табылады.
Блогер — өзінің веб-сайтында және (немесе) веб-сайттың дүниежүзілік Интернет ақпараттық желісіндегі бетінде қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және өзге де сипаттағы, оның ішінде ақпаратты пайдаланушылардың оны талқылауы үшін жалпыға қолжетімді ақпаратты орналастыратын жеке тұлға (2003 жылғы 11 желтоқсандағы «Ақпараттандыру туралы» Заң).
Бұл жауапкершіліктің барлық спектрін жүктейді, ол туралы төменде толығырақ болады.
«Министрлік блогерлерді журналистермен теңестіруді жаспарлап отыр. Бұдан кейін не болмақ?» (қараша 2022) және «Масс- медиа туралы» заң жобасы не дайындауда?» (қыркүйек 2022) толығырақ жобаның осы мақалаларынан біле аласыз.
Өзбекстан және экстремизмге қарсы күрес
Әділет министрлігінің мәліметінше, 2018 жылғы 30 шілдедегі «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» Заңның 14-бабына сәйкес, ұйымды экстремистік деп тану сот тәртібімен жүзеге асырылады. Бұл туралы Бас прокурор Жоғарғы сотқа жүгінеді.
Өзбекстан аумағында өздеріне қатысты экстремистік деп тану және олардың қызметіне тыйым салу туралы заңды күшіне енген сот шешімі бар ұйымдардың тізіліміне 2022 жылғы қарашадағы жағдай бойынша 40 сайт енгізілген.
Сайт иесі, оның ішінде блогер, өз сайтын жалпыға қолжетімді ақпарат орналастырылатын интернетте келесі мақсатта пайдалануға жол бермеуге міндетті («Ақпараттандыру туралы» Заңның 12-1-бабы):
- Өзбекстанның қолданыстағы конституциялық құрылысын, аумақтық тұтастығын күштеп өзгертуге шақыру;
- қоғамдық тәртіпке немесе қауіпсіздікке қатер төндіретін көрінеу жалған ақпарат тарату;
- соғыс, зорлық-зомбылық пен терроризмді, сондай-ақ діни экстремизм, сепаратизм және фундаментализм идеяларын насихаттау;
- мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді жария ету;
- қоғамды, мемлекетті, мемлекеттік рәміздерді құрметтемейтінін көрсететін, оның ішінде әдепсіз түрде білдірілген ақпаратты тарату;
- есірткі құралдарын, психотроптық заттар мен прекурсорларды насихаттау;
- порнографияны насихаттау, зорлық-зомбылық пен қатыгездікке табыну, сондай-ақ өзін-өзі өлтіруге итермелеу;
- заңға сәйкес қылмыстық және өзге де жауаптылыққа әкеп соғатын басқа да іс-әрекеттер жасау.
Жоғарыда аталған нормаларды сақтаудан басқа, сайт иесі немесе блогердің де міндетері:
- өзінің веб-сайтында және (немесе) веб-сайт бетінде не жалпыға қолжетімді ақпарат орналастырылатын ғаламтордың дүниежүзілік ақпараттық желісіндегі өзге де ақпараттық ресурста жарияланғанға дейін жалпыға қолжетімді ақпараттың дұрыстығын тексеру,сондай ақ орналастырылған ақпарат дұрыс болмаған анықталған жағдайда оны дереу жою;
- заңнамаға сәйкес келмейтін ақпарат пен материалдарды анықтау мақсатында өзінің веб-сайтына және (немесе) веб-сайт парағына не ғаламтордың бүкіләлемдік ақпараттық желісінде, оның ішінде жалпыға қолжетімді ақпарат орналастырылатын жедел хабар алмасу жүйелерінде өзге де ақпараттық ресурсқа мониторингті жүзеге асыру;
- анықталған жағдайда заңнамаға сәйкес келмейтін ақпарат пен материалдарды жою жөнінде дереу шаралар қабылдасын.
Үкіметтің 2020 жылғы 23 желтоқсандағы № 807 қаулысымен министрлер кабинетінің «Дүниежүзілік Интернет ақпараттық желісінде ақпараттық қауіпсіздікті жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» қаулысына өзгерістер енгізілді, оған сәйкес БАҚ, блогерлер мен әлеуметтік желілер және мессенджерлердегі жарияланымдар мен арналардың иелері өздерінің мазмұны үшін ғана емес, сонымен қатар жазылушылардың, оның ішінде жалған аккаунттардан да пікір қалдырушыларының мазмұны үшін жауапты болады.
Бұғаттаулар мен шектеулер
Студенттік шатдаундар
Бүкіл ел бойынша жоғары оқу орындарына түсу емтихандары кезінде барлық ұялы байланыс операторлары мобильді интернет пен SMS-ті таңғы 8:30-дан 13:30-ға дейін өшіріп, «алдын алу шаралары» туралы хабарлайды. Мұндай өшіру жағдайлары 2012 жылдан бері байқалды. Басқа адамдар үшін мобильді интернетті өшірудің бір салдары-банк терминалдарының онлайн карталардан төлемдерді өңдеуге және қабылдауға уақытша қабілетсіздігі болды. Мұндай тәжірибе жыл сайынғы сипатқа ие болып, кем дегенде 2016 жылға дейін қолданылды.
Әлеуметтік желілерді бұғаттау
2018 жылдың аяғы мен 2019 жылдың басында бірнеше ай бойы Facebook пен YouTube-ке кіру проблемалары байқалды. Шенеуніктер мұны телекоммуникациялық жабдықтың жаңаруымен және интернет-корпорацияның ICANN атаулары мен нөмірлерін беру үшін криптографиялық кілттің өзгеруімен байланыстырды. Бірақ кейінірек ресурстар іс жүзінде бұғатталғаны белгілі болды.
2019 жылдың жазында президент Әкімшілігі жанындағы ақпарат және бұқаралық коммуникациялар Агенттігінің директоры Комил Алламжонов Аlter Еgo жобасына берген сұхбатында YouTube пен Facebook-ті бұғаттаған адамдар қазір «түрмеде отырғанын» атап өтті. Осылайша олар теріс ақпарат ағынын азайтуға тырысқанын айтты.
Біз тырыстық. [Бұғаттағандар] қазірдің өзінде түрмеде отыр («Газета.uz» мәліметіне сәйкес, әлеуметтік желілерді бұғаттаудың артында мемлекеттік қауіпсіздік қызметінің бұрынғы төрағасы Ихтиер Абдуллаев тұрды). Яғни, олардың пікірінше, көптеген негативтер болды. Олар Facebook пен YouTube-ті жабу арқылы жағымсыз ақпарат ағынын азайтуға болады деп шешті. Осы тақырып бойынша өте маңызды дау болды. Мен негативтен айырылу үшін қарсы аргументтер мен келісімшарттармен күресу керектігін жеткіздім.
Дегенмен, Facebook пен Instagram-ға кіру мүмкіндігі 2020 жылдың шілдесінен қыркүйегіне дейін шектелді.
Тиктокерлер және әлеуметтік желілермен күрес
2021 жылы азаматтар TikTok-та «орынсыз» бейнелер үшін айыппұл алды. Кейбір жағдайларда ол тіпті тұтқындауға дейін барды.
Сол жылы Instagram, YouTube, Instagram, сондай-ақ LinkedIn және Twitter-де Telegram, Facebook, Одноклассники, сияқты бірқатар танымал платформаларды ел билігі шектеуге тағы бір әрекет жасады. Кейін Өзбекстан президенті Шавкат Мирзиеев елдегі әлеуметтік желілердің бұғатталуына наразылығын білдірді.
«Менің ойымша, жақын арада барлық әлеуметтік желілерге қолжетімділік қалпына келтіріледі», — деді Өзбекстан президентінің баспасөз хатшысы Шерзод Асадов.
Ал Өзбекстан премьер-министрі Абдулла Арипов одан кейін Узкомназорат басшысы Голибшер Зияевты қызметінен босатты. Оның қызметінен босатылуы кейбір «теріс қылықтармен» түсіндірілді.
Өзбекстандағы БАҚ бостандығы
«Шекарасыз репортерлар» (RSF) баспасөз бостандығы рейтингінде 2022 жылы Өзбекстан 133-ші орынды, ал Қазақстан 180 елдің ішінде 122-ші орынды иеленді. Өткен жылы көрші мемлекет 24 тармаққа төмен болып, 157 орынды иеленді. Алайда, бұл секіру RSF рейтингінің әдіснамасын жаңартумен байланысты. Елдегі БАҚ бостандығының жағдайы әлі де «қиын» деп бағалануда.
2017 жылы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңға енгізілген түзетулер жобасында алғаш рет «мерзімді баспа басылымының электрондық нұсқасы» ұғымының анықтамасы берілді.
Мұндай түрдегі ақпараттық ресурс «электрондық техникалық құрылғылардың көмегімен пайдалануға есептелген, ақпарат тасығыштарда жазылған газеттер, журналдар, ведомостар, бюллетеньдер және басқалар, редакциялық-баспа өңдеуінен өткен, өзгермейтін түрде таратуға арналған, шығыс мәліметтері бар электрондық нысандағы құжаттар» болып саналады.
Central Asian Bureau for Analytical Reporting (Cabar.Asia) медиа-талдаушысы Дарина Солод Өзбекстандағы БАҚ бостандығына келесі баға берді:
«Жалпы, БАҚ санына қатысты жағдай да онша оптимистік емес-2018 жылдың соңына қарай бүкіл ел бойынша 1662 бұқаралық ақпарат құралдары болды, оның 495-і веб-сайттар санатына жатады. Бірақ олардың бірнеше ондағанының ғана «маңыздылығы» бар және белгілі бір мәселелерді шешуге оң әсер етуі мүмкін».
Бұл ақпарат Турсунова Мадина ұсынған, Өзбекстандағы зияткерлік меншік, ақпараттық құқық және жосықсыз бәсекелестік саласындағы тәжірибелі заңгер болып табылады. Мәтінді өңдеп, бейімдеген цифрлық құқықтар мен бостандықтар Ландшафты тобы.
