Желідегі анонимділік: артықшылықтары, кемшіліктері және трендтері

Кіріспе

Бүгінгі таңда интернет көптеген адамдардың өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Ол бізге байланыс, оқу, жұмыс, ойын-сауық және т.б. мүмкіндіктерін ұсынады. Сонымен қатар, интернет жеке қауіпсіздік пен құпиялылық үшін бірқатар тәуекелдер мен қауіптерге ие. Цифрлық тұлғаны қажетсіз араласудан немесе қол сұғушылықтан қорғаудың тәсілдерінің бірі - интернеттегі анонимділікті пайдалану.

Интернеттегі анонимділік - негізгі мақсаты цифрлық тұлғаны құпия ұстау болып табылатын IP мекенжайын жасыру немесе ауыстыру, cookies-ке тыйым салу және жарнамалық трекерлердің қадағалауы сияқты шаралар мен әдістердің кешені.

Цифрлық құқықтар бойынша оқыту модулі

«Құқықтық медиа-орталық» Article 19 халықаралық құқық қорғау ұйымының қолдауымен цифрлық құқықтар бойынша оқыту модулін әзірледі

Цифрлық құқықтар мен бостандықтар ландшафтыДиана Окремова

Бұл мәтінде біз интернеттегі анонимділіктің қандай артықшылықтары мен кемшіліктері бар екенін, халықаралық және ұлттық құқықта интернеттегі анонимділікке қандай құқық бар екендігін және Қазақстанның осы салада қандай тәжірибесі бар екенін қарастыратын боламыз.

Анонимділіктің артықшылықтары мен кемшіліктері

Интернеттегі анонимділік оны қолданатындардың мақсаттары мен себептеріне байланысты артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие.

Артықшылықтардың ішінде мыналарды атап өтуге болады:

• Жеке ақпаратты ұрлықтан, алаяқтықтан, бопсалаудан немесе басқа да теріс пайдаланудан қорғау.
• Цензурадан, қудалаудан немесе зорлық-зомбылықтан қорықпай пікірді, идеяны, сынды немесе наразылықты білдіру еркіндігі.
• Құпиялылықты, анонимділікті немесе лақап атты қажет ететін қоғамдық, саяси, мәдени немесе ғылыми пікірталастарға, зерттеулерге немесе жобаларға қатысу.

Дегенмен, интернеттегі анонимділіктің кемшіліктерін атап өткен жөн:

• Қылмыс жасағандарды сәйкестендіру мен жауапкершілікке тартудың қиындауы басқа пайдаланушылардың, ұйымдардың немесе мемлекеттердің құқықтарын бұзады, зиян келтіреді немесе қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
• Порнография, терроризм, алаяқтық, жала жабу және т.б. сияқты заңсыз, әдепсіз, жалған немесе зиянды контенттердің таралуына ықпал ету.
• Анонимді пайдаланушылар өз күйлерін теріс пайдаланып, шынайы емес, агрессияшыл және манипулятивті бола алатындықтан, интернеттегі коммуникацияның, ақпараттың және өзара әрекеттесудің сенімділігі, жауапкершілігі мен сапасын төмендету.

Әлемдік тәжірибелер

Интернеттегі анонимділік құқығы халықаралық құқықтық құжаттарда қарастырылмаған. Алайда, соңғы уақытта интернет-технологиялардың өсуіне байланысты анонимділік туралы баяндамалар шығарылуда.

2015 жылдың 22 мамырында БҰҰ-ның Арнайы баяндамашысы Дэвид Кей A/HRC/29/32 [1] Пікір бостандығы мен олардың еркін сөйлеу құқығын көтермелеу және қорғау мәселесі бойынша баяндамасын шығарды. Аталған баяндама цифрлық хабарламаларды беру кезінде шифрлау құралдарын пайдалану және анонимділік туралы мәселені қарайды. Зерттелген халықаралық және ұлттық нормалар мен сот шешімдерін, сондай-ақ мемлекеттер мен азаматтық қоғамнан алынған материалдарды ескере отырып, баяндамада шифрлау мен анонимділік адамдарға адамдарға цифрлық дәуірде пікір білдіру және сөз бостандығы құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік береді және осыған байланысты сенімді қорғауды лайықты пайдалану керек деген қорытындыға келді.

Баяндаманы дайындау барысында Арнайы баяндамашы мемлекеттерге олардың заңнамасы, нормативтері, саясаты мен тәжірибесі туралы қызығушылық тудыратын ақпаратты жинау үшін сауалнама жолдады. Сауалнамаға 16 мемлекет жауап берді және қуантарлығы, бұл тізімде Қазақстан бар. Өкінішке орай, автор сұрақтар тізімін таба алмады, осыған байланысты төменде танысу үшін толық баяндама орналастырылды.

Арнайы баяндамашы жеке өмірге қол сұғылмаушылық пікір бостандығы мен оларды еркін білдірудің кепілі болып табылатынын хабарлайды.

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабы (АСҚХП), Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (АӨЖД) 12-бабы әр адамды «жеке және отбасылық өмiрiне өзгелердiң өз бетінше немесе заңсыз араласуынан, өз бетінше немесе заңсыз озбырлық жасап, баспанасына немесе хат жазысып-алысу құпиясына қол сұғылуынан» және«ар-намысы мен абырой-беделiне заңсыз нұқсан келтiрiлуiнен» тікелей қорғайды және «әрбір адамның осындай озбырлық немесе қол сұғушылықтан заңмен қорғалуына құқығы бар» деп көздейді.

Баяндамашы мемлекеттердің мынадай тәжірибелерін сынға алды:

1. шифрлау технологияларын жеке пайдалануға тыйым салу және шифрлау құралдарын қолдануға қарсы күрес;
2. шифрлау тиімділігінің дәрежесін әдейі төмендету;
3. кілттерді депонирлеу;
4. деректердің шифрын ашу туралы мекенжай өкімдерімен салыстырғанда кілтті міндетті түрде ашу;
5. интернетте анонимді пікір білдіруге тыйым салу;
6. интернетке қол жеткізу үшін SIM-карталар мен мобильді құрылғыларды шынайы атына тіркеуге мәжбүрлеу;
7. деректерді ел ішінде сақтауды оқшаулау саясаты және елдің барлық пайдаланушыларының интернеттегі қызметін тіркеу.

Кілттерді депонирлеу – қажет болған жағдайда шифрланған деректердің шифрын шеше алуы үшін шифрлау құралының иесі немесе пайдаланушысы өзінің шифрлау кілтінің көшірмесін үшінші тарапқа, әдетте мемлекеттік органға беру процесі. Кілттерді депонирлеу құпиялылық құқығын, сөз бостандығын және ерікті араласудан қорғауды бұзуы мүмкін болғандықтан сынға ұшырайды.

Арнайы баяндамашының пікір бостандығы құқығын көтермелеу және қорғау және олардың еркін сөйлеуі туралы 2013 жылғы 17 сәуірдегі A/HRC/23/40 баяндамасында Франк Ла Рю жеке өмірге қол сұғылмаушылық құқығы көбінесе сөз бостандығын жүзеге асырудың негізгі шарттарының бірі ретінде түсініледі деп хабарлайды. Жеке өмірге шамадан тыс қол сұғу идеялардың еркін дамуын және олармен еркін алмасуды тікелей және жанама түрде шектеуі мүмкін. Қос виктимизациядан қорқып, тиісті ақпарат беруге құлықсыз болуы мүмкін зорлық-зомбылық пен қол сұғушылықтың барлық түрлерінің құрбандарына, мысалы, хабарламаларды жіберудегі анонимділікке қатысты шектеулер айқын қорқынышты әсер етеді.

Анонимділік жеке өмірді, еркін пікір білдіруді, саяси есептілікті, қоғамның қатысуын және қоғамдық талқылауды қорғауда және ынталандыруда аса маңызды рөл атқарады. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында да, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде де анонимділік жөнінде сөз қозғалмайды. Пактіні дайындау жөніндегі келіссөздер барысында 19-баптың 1-тармағына «анонимділікке жол берілмейді»деген сөз тіркесін енгізу ұсынылды. Алайда, бұл ұсыныс «басқалармен қатар, анонимділік кейбір жағдайларда авторды қорғау үшін қажет болуы мүмкін» және «мұндай ескертпе лақап аттарды қолдануға кедергі болуы мүмкін» деген негізде қабылданбады.

Баяндамада онлайн ортада анонимділікке тыйым салу еркін пікір білдіру құқығын жүзеге асыруға кедергі келтіретіні хабарланды. Көптеген мемлекеттерде тыйым қандай да бір нақты мемлекеттік мүдделерге қарамастан енгізіледі. Бразилияда Конституцияға сәйкес (5-бап) анонимді сөйлеуге тыйым салынады. Боливария Венесуэла Республикасы Конституциясының Ережелерімен де анонимділікке тыйым салынды (57-бап). 2013 жылы Вьетнамда лақап аттарды пайдалануға тыйым салынды [2], бұл жеке блог жүргізетін барлық жеке тұлғаларға өздерінің шын аты-жөні мен мекенжайын ресми түрде хабарлауға мәжбүр етті.

2012 жылы Ислам Республикасы Иранда елде қолданылатын барлық IP-мекенжайларды тіркеу туралы талапты [3] енгізді, ал интернет-кафеге келушілер компьютерді қолданар алдында өздерінің шын атымен тіркелуге міндетті болды.

2011 жылы Иранның Байланыс және ақпараттық технологиялар министрлігімен интернет-кафе қызметін реттеу тәртібі туралы ережені енгізілді. Шектеу шараларының қатарында жеке басын куәландыратын құжатты ұсынатын келушілерді ғана ғаламторға кіруге рұқсат беру үшін интернетке (интернет-кафе) қоғамдық қол жеткізу нүктелерінің иелеріне қойылатын талаптар белгіленді. Сонымен қатар бір келушінің бір компьютерді бір уақытта пайдалануына, пайдаланушылардың IP мекенжайларын, шолу журналдарын және кіретін сайттардың тізімін жазу және сақтау, сондай-ақ кемінде алты ай бойы деректер базасын сақтай отырып, бейнежазба жүргізу қажеттілігіне шектеу енгізілді. Орындауды қадағалау Иранның киберполициясына (FATA) жүктелді.

Эквадорда қолданылатын Органикалық телекоммуникация туралы заңға [4] сәйкес, веб-сайттарда пікір қалдырушылар мен ұялы телефон иелері өздерінің шын атымен тіркелуге міндетті.

Тесттен өту