Мазмұны
Сайттарға кіруді шектеу - бұл ел аумағында қажетсіз ақпараттың таралуын болдырмау үшін жиі қолданылатын тәжірибе. Демократиялық емес мемлекеттерде бұл тәсіл заңсыз ақпаратты шектеу үшін ғана емес (қарақшылық контент, терроризмді ақтайтын контент, жеке деректерді қорғау туралы заңды бұзатын контент және т. б.), сонымен қатар саяси мақсаттарда: оппозициялық саяси қозғалыстардың сайттарына қолжетімділікті жабу, БАҚ-ты, әлеуметтік желілерді бұғаттау және т.б. үшін қолданылады.
Freedom House есебіне сәйкес, 2018 жылдың маусым айынан бастап бағаланған 65 елдің 33-інде интернет бостандығының жалпы құлдырауы байқалды. Жақсару тек 16 елде тіркелді. Интернет бостандығы көрсеткіштерінің ең көп төмендеуі Судан мен Қазақстанда, одан кейін Бразилия, Бангладеш және Зимбабведе болды.
«Үкімет интернет байланысын уақытша бұзып, оннан астам жергілікті және халықаралық жаңалықтар веб-сайттарын бұғаттады және белсенділерді цифрлық жұмылдыруды өшіруге және шектеуге мәжбүр ету үшін әлеуметтік медиа платформаларға кіруді шектеді. Елдегі интернет еркіндігінің төмендеуіне үкіметтің ұялы байланыс нарығын монополиялауға және нақты уақыттағы сандық бақылауды енгізуге күш салуы да ықпал етті»
– Freedom House "Freedom on the net" есебінен, 4. бет.
Freedom House жүйесі бойынша Қазақстан ықтимал 100 ұпайдың 32 жинады, бұл оны еркін емес интернеті бар елдер тобына жатқызады.
Мемлекет тарапынан бұғаттаулар
2020 жылғы 1 қаңтар мен 31 шілде аралығында Қазақстан пайдаланушыларына желіде 2843 материалға қол жеткізу шектелген. Оның ішінде уәкілетті мемлекеттік орган 2815 материалға, сот билігі органдары 28 материалға қол жеткізуді шектеді. Статистикадан соттан тыс шектеу рәсімінің соттан 100 еседен астам басымдылығы байқалады.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес интернет-ресурстарға қол жеткізуді шектеу сот шешімінің негізінде ғана жүзеге асырылуы тиіс. Қазақстанда уәкілетті орган ресурстарды көп мөлшерде шектейді, қарапайым сайттар, видеохостингтер және тіпті еркін ғылыми кітапханалар таратылуға түсуі мүмкін.
Шектеудің танымал негіздері:
- қатыгездік пен зорлық-зомбылықты, суицидті және порнографияны насихаттау;
- терроризм және діни экстремизм идеяларын насихаттау;
- есірткі заттарды тарату;
- бұғаттауды айналып өту құралдарын ұсынатын ресурстар;
- "Ойын бизнесі туралы" Заңды бұзатын материалдар.
Бірақ уақыт өте келе, жылына шектеулі ресурстардың саны біркелкі емес екенін атап өткен жөн: 2020 жылы бұғаттаулар санының айқын төмендеуін байқауға болады.
VPN, proxy және фейктер
2020 жылдан бастап мемлекеттік орган алғаш рет бұғаттауларды айналып өту құралдарын (VPN, proxy-серверлер және басқа да бағдарламалық қамтамасыз ету) тарататын ресурстарды шектеуді бастады. Бұғатталған ресурстарға айналма жолдармен кіруге тыйым салу «Байланыс туралы» Заңның 41-1-бабының 1-3-тармағында жазылған:
«Соттың заңды күшіне енген шешімімен немесе Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынған ақпаратқа қол жеткізу мақсатында байланыс желілерінің және (немесе) құралдарының жұмысына, байланыс қызметтерін көрсетуге, интернет-ресурстарға және (немесе) оларда орналастырылған ақпаратқа қол жеткізуге тыйым салынады».
Аталған тармақ 2017 жылғы 28 желтоқсандағы № 128-VI ҚР Заңымен толықтырылды.
Осылайша, Заң Tor Project (мақала жарияланған кезде қызмет Рудный қалалық сотымен тыйым салынғанына қарамастан қол жетімді), OpenVPN және басқалары сияқты танымал ресурстарды пайдалануға тыйым салады. Екінші жағынан, егер заңды қатаң ұстанатын болса, онда барлық ақысыз қосымшалар биржаларына (AppStore, Google PlayMarket, Windows Marketplace және т.б.) тыйым салынуы керек еді, өйткені олар айналып өту құралдарын таратады.
Бұғаттауларды айналып өтуге тыйым салумен қатар, 2020 жылы билік желідегі жалған ақпаратты шектей бастады. Осы жылдың алғашқы жеті айында жалған ақпарат таратқаны үшін соттан тыс шектеулер 24 материалға қойылды. Алайда уәкілетті органның мұндай іс-әрекеттері сұрақтар туғызады:
- Біріншіден, материалды бағалау процесі түсініксіз. Сот ақпараттың шынайылығын анықтап, ресурсты бұғаттау туралы шешім қабылдауы керек. Мемлекеттік орган осы материалдарды сот шешімінің негізінде шектейді ме, әлде өз қолымен фактчекинг жүргізіп, өз деректері бойынша қолжетімділікті шектеу туралы шешім қабылдайды ма?
- Екіншіден, мұндай ақпаратқа тыйым салу сөз бостандығы мен ой бостандығын бұзу емес пе? Бұл ақпарат кез-келген субъектіге зиян келтірген кезде шынымен жалған ақпаратты шектеу керек екенін есте ұстаған жөн.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе: Қазақстандағы интернет жағдайын қанағаттанарлық деп атауға болмайды. Сайттарды жаппай бұғаттау; бұғаттауға әкелуі мүмкін құқық бұзушылықтарды кең және анық емес түсіндіру; VPN, proxy-серверлерге тыйым салу; жалған ақпарат тарату айыптары негізінде материалдарды шектеу; оппозициялық интернет-ресурстарды шектеу; сайттарды шектеу рәсімін сақтамау – осының барлығы интернет ахуалының нашарлауына өз «үлесін» қосады, бұл тиісінше адам құқықтары мен бостандықтарына теріс әсер етеді.
Жағдайды жақсарту бойынша ұсыныстарды «Мазмұнды шектеу» материалынан табуға болады:
