Қазақстандағы онлайн-петициялардың бір жылдан кейінгі тағдыры

Бір жыл бұрын, 1 қыркүйекте Қазақстан халқына, дәстүрлі жолдауында президент Қасым-Жомарт Тоқаев азаматтардың реформалар мен ұсыныстарға бастамашылық етуі үшін онлайн-петиция институтын құру қажеттігі туралы мәлімдеді. Үкіметке азаматтық қоғаммен өзара іс-қимыл жасай отырып, нормативтік-құқықтық базаны әзірлеуге және осы бастамаға қатысты барлық техникалық мәселелерді шешуге нұсқау берілді.

Онлайн-петициялар

″Министрлік ”Ашық петицияның” жаңа компонентін құру бойынша мәселені пысықтауда. Оны іске асыру үшін заңнамалық актілерге өзгерістер енгізу қажет, сондай-ақ қосымша бюджет қаражатты талап етіледі, бірақ оған уақыт қажет”.

Цифрлы құқықтар мен бостандықтар ландшафтыДанила Бектурганов

2021 жылғы 1 шілдеде eGov порталында eОtinish сервисі — азаматтардың өтініштерін қабылдау мен өңдеудің бірыңғай платформасы жұмысын бастады. Әзірше платформа жеке тұлғалардың өтініштерімен ғана жұмыс істейді (өтінішті жіберу үшін ЭЦҚ қол қою қажет) және петицияны қолдауға мүмкіндік бермейді, алайда бұл функционал тиісті заңнама қабылданғаннан кейін қосылуы мүмкін. Осы заңнаманың жобасын талдау осы материалда ұсынылады.

Өтініш туралы заңнама: ол не ұсынады?

Өткен жылы глоссарийдегі петицияға анықтама беретін, сондай-ақ петицияларды беру және қарау тетігін сипаттайтын Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексіне (ҚР ӘПК) түзетулерді қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізілді. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қоғамдық бақылау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасы әзірленді, ол eGov сайтының «Ашық НҚА» порталында орналастырылған. Заң жобасының 1-бабында петицияларды айқындауға, оларды беру тәртібіне, петицияларға қойылатын талаптарға, оларды қарау тәртібі мен мерзімдеріне және петицияларды қарау нәтижелері бойынша қабылданатын шешімдер түрлеріне қатысты ҚР ӘҚБтҚ-не түзетулер жобалары көрсетілген. Петиция тақырыбы бола алмайтын мәселелер, сондай-ақ петицияға қосылу тәсілдері мен мерзімдері бөлек көрсетілген.

Жобада петицияны «мемлекеттік органға электрондық нысанда жіберілген және ӘҚБтК-нің 12-1-тарауында белгіленген тәртіппен қаралатын ұжымдық хабарлама, үн қосу немесе ұсыныс» ретінде айқындау көзделген. Бұл ретте түзетулерде «өтініш беруші петицияны мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара іс-қимылы саласындағы уәкілетті орган айқындайтын интернет — ресурс арқылы береді» деп көрсетіледі (қазіргі уақытта-Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі). Сонымен қатар, өтінішті Интернет-ресурста жариялау үшін ол келесі шарттарға сәйкес келуі керек:

1. өтініш берген күннен бастап 20 жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасының кемінде 150 азаматын петицияға қосу;
2. петицияның қазіргі Кодекстің 90-3, 90-4-баптарында белгіленген талаптарға сәйкестігі;
3. өтініш беру кезінде интернет-ресурста сол тақырып туралы петицияның болмауы.

Жобада петиция қолдау тапқан деп саналатын критерийлер де көрсетілген:

• ҚР Үкіметінің құзыретіндегі мәселені қарау кезінде кемінде 50 000 қосылған;
• тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік (ӘАБ) халқының кемінде 2% - ы облыстар, республикалық бағыныстағы қалалар және астана мәслихаттарының құзыретіне кіретін мәселелерді қарау барысында;
• облыстар, республикалық бағыныстағы қалалар және астана әкімдіктерінің құзыретіне кіретін мәселелерді қарау кезінде тиісті ӘАБ халықтың кемінде 1% - ы;
• халық саны 50 000 — нан жоғары болған кезде азаматтардың кемінде 5000 дауысы, қалғандары үшін-қалалық, аудандық мәслихаттың құзыретіне жататын мәселелер бойынша тиісті ӘАБ-ға халықтың кемінде 10% дауысы;
• ауыл, кент, аудандық маңызы бар қала, Республикалық маңызы бар қаладағы аудан (астана), аудан (облыстық маңызы бар қала) әкімдігінің құзыретіне жататын мәселелер бойынша тиісті ӘАБ халқының кемінде 5% — ы қалған адамдар үшін — 50 000-нан астам халық санынан азаматтардың кемінде 2500 дауысы.

Петицияны қолдаған азаматтардың саны бойынша көрсеткіштерге қол жеткізілмеген жағдайда, петиция іс жүзінде қараусыз қалады және петиция берушіге қайтарылуға жарамды.

Заң жобасында петиция тақырыбы бола алмайтын тақырыптардың тізімі де бар. Бұл өте маңызды шектеу. Тізімде бар сұрақтар:

1. адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға әкеп соғуы, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтіруі мүмкін;
2. тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мәртебесін, Республиканың біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, оны басқару нысанын, сондай — ақ Тәуелсіз Қазақстанның негізін қалаушы, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасы іргесін қалаған Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі принциптерін және Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасының мәртебесін өзгерту;
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы мен шекаралары;
4. сотқа дейінгі тергеп-тексеру және сот төрелігі;
5. прокуратура органдарының қызметі;
6. қылмыстық-атқару заңнамасы;
7. сыртқы барлау, қарсы барлау, жедел-іздестіру қызметі, құқық қорғау қызметі;
8. азаматтық процестік, әкімшілік рәсімдік-процестік заңнама және әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнама;
9. қорғау, ұлттық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті қорғау;
10. рақымшылық және кешірім жасау;
11. Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламенті Палаталары мен Үкіметінің қарауына жататын адамдарды қызметке тағайындау және сайлау, қызметтен босату;
12. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарынан туындайтын міндеттемелерді орындау;
13. сайлау және республикалық референдум туралы заңдармен реттелетін;
14. мемлекеттік рәміздер;
15. мемлекеттік тілдің мәртебесі;
16. мемлекеттік органдар функцияларының өзгеруі;
17. төтенше жағдай және (немесе) төтенше жағдай режимдерінің қолданылуы шеңберінде қабылданған шешімдердің күшін жою және оларды өзгерту туралы;

Заң жобасында петицияға қосылу мерзімі алты күнтізбелік айды құрайтыны көрсетілген. Азаматтар ЭЦҚ көмегімен қол қойылған петицияға қосылу және/немесе қоғамдық қолжетімділікте интернет-ресурста түсініктеме орналастыру арқылы өз қатынастарын білдіре алады. Егер петиция қолдауға қажетті дауыс санын алған жағдайда, ол тіркеліп, тиісті мемлекеттік органға жіберіледі. Сонымен қатар, петиция уәкілетті органда міндетті түрде тіркеледі, ал өтініш беруші петицияның қарауға жіберілгені туралы хабарлама алады.

Заң жобасына сәйкес петицияны тиісті мемлекеттік орган тіркелген күннен бастап 60 жұмыс күні ішінде қарауы керек. Бұл мерзім 20 жұмыс күнінен аспайтын мерзімге ұзартылуы мүмкін. Қарау нәтижелері бойынша петиция толық немесе ішінара қанағаттандырылуы немесе қабылданбауы мүмкін. Бұл шешімді өтініш мәні құзыретіне жататын мемлекеттік органның бірінші басшысы қабылдайды.

Талдау және қорытынды

Әлбетте, заң жобасы «Ашық НҚА» порталында орналастырылған түрде әлі күнге дейін өте шала болып, сұрақтар туғузуда. Мысалы, «берілген күннен бастап 20 жұмыс күн ішінде Қазақстан Республикасының кемінде 150 азаматы», егер ол интернет-ресурста көпшілікке қолжетімді орналастырылмаса, петицияға қалай қосыла алатындығы түсініксіз, өйткені оны орналастыру шарты осы 150 қолдаушы қолдың болуы болып табылады. Бұл ретте, талаптарға сәйкес келмеген жағдайда уәкілетті орган өтінішті орналастырудан бас тартуға құқылы.

Сонымен қатар, заң жобасына цифрлы критерий бойынша талаптарды енгізу өткір тақырыптар бойынша өтініштерді қарауға кедергі келтіретін сүзгі болуы мүмкін. Петицияны тіркеу үшін қойылған қолдар саны шамадан тыс болып көрінеді, оны тиісті орган қанағаттандырмауы мүмкін.

Тағы бір сүзгі-петиция тақырыбы бола алмайтын тақырыптардың болуы. Іс жүзінде заң жобасының қолданылу аясынан қоғамдық резонанс тудыратын тақырыптар — құқық қорғау және сот органдарының қызметі, сайлау, тілдік мәселелер алып тасталады; қытай инвестицияларының кеңінен талқыланатын мәселесі ҚР халықаралық шарттары тақырыбына байланысты ретінде шектеулерге түседі. Сонымен қатар, тыйым салынған тақырыптардың тізіміне төтенше жағдайлар мен төтенше жағдайлар шеңберіндегі шешімдердің өзгеруі кіреді, бұл COVID-19 пандемиясының салдарынан зардап шеккен бизнесті қорғауға петиция беруге мүмкіндік бермейді.

Петицияларды қарау, сұрақтар мен мерзімдерді тудырады. Іс жүзінде 60 жұмыс күніндегі мерзім 12 күнтізбелік аптаны немесе 84 күнтізбелік күнді білдіреді. Бұл қол жинауға бөлінген мерзімнің жартысына жуығы (алты ай немесе 181 – 184 күнтізбелік күн). Сонымен қатар, қарау мерзімі тағы 20 жұмыс күніне (немесе 28 күнтізбелік) ұзартылуы мүмкін, бұл 112 күн — үш айдан астам уақытты құрайды. Яғни, петиция берілген сәттен бастап шешім қабылданғанға дейін, барлық мерзімдер орындалған жағдайда, тоғыз айдан астам уақыт өтуі мүмкін. Мәселенің өзектілігі өзгергендіктен, мұндай мерзімдер шамадан тыс болып көрінеді.

Қорытынды: заң жобасы қазіргі түрде азаматтарға онлайн-петиция құралын шектеусіз пайдалануға мүмкіндік беретін түзетулерді қажет етеді.

Background photo by Thomas Lefebvre on Unsplash